Казахи

Волостные управители.

Первый волостной управитель, во вновь образованной волости в 1835 году-бий Алдонгар Каркынбаев. Именной список от 1842 г.: Алдангор,сын Каркынбаев,бий ,45 лет. Скромен и честен.Недостаточен.Акбура-Толпар-Урманчинской волости,рода акбуринского,отделения алтай-кошкарского.С 1835 года-волостным управителем.Награжден не был.Весьма предан российскому правительству,что доказал как поведением,так и действиями своими по управлению волостью.Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Сын-таш и до такового Итемген-Мамая;зимние на урочище Ушбулак и Сары-шокы,в 45 верстах от приказа.

В 1841 году,роды Акбура,Тулпар,Каксал и Орманшы объединяют в одну Акбура-Тулпар-Орманшынскую волость.Волостной управитель по прежнему –Алдангор Каркынбаев. По новой реформе 1852 года, волость, уже без рода Орманшы,получает свое прежнее название,волостной управитель по прежнему Алдангор.

Формулярный список о службе управителя Акбура-Тулпар-Коксальской волости Баян-Аульского округа бия Алдангора Каркынбаева(1858 г.).

Алдангор Каркынбаев,волостной управитель Акбура-Тулпар-Коксальской волости,63 лет,магометанского исповедания.Имеет серебрянную медаль в петлицу на анненской ленте.Получает жалование 43 руб.серебром.Сын бия.В службу вступил по выбору киргизского народа и утвержден г.омским областным начальником волостным управителем в 1837 г, февраля 21. Господином правящим должность пограничного начальника за преданность российскому правительству,примерное поведение и усердное исполнение своей обязанности награжден в знак признательности похвальным листом-1839 г.,декабря 31. Его сиятельством г. генерал-губернатором Западной Сибири изьявлена благодарность за усердный сбор ясака через Баян-Аульский окружной приказ-1844 г.,сентября 23. За усердную службу всемилостивейше награжден серебрянной медалью в петлицу на анненской ленте-1853 г.,октября 20. Господином исправляющим должность военного губернатора Области сибирских киргизов за пожертвование денег на устройство Азиатской школы изъявлена ему,Каркынбаеву,в особом листе 16 мая 1856 г. за № 16 искренняя благодарность. Под судом и следствием не был.Женат на 4-х женах. Первая-Кунодук Кунапова,у них дети: сын Алип-род.1836 г.,ноября 29,дочь Аутамен,род.-1837 г.,декабря 1. Вторая-Бек Шагырова,сын Карабай-1834 г.,февраля 11,дочьДжакимбала-1841 г.,декабря 4. Третья-Акпаксулу Кызылбиева,сын Айтым-1838 г.,августа 15.Четвертая-Тене Кернеева.Все находятся при нем, веры магометанской.

Родословная Алдангора: Алдангор би-Каркынбай би-Алтай(Кара-Алтай)-Аккошкар-Акбура-Кулболды-Шуманак-Сугуншы-Суюндык-Мейрам сопы.

С 1860 г. избирается новый волостной управитель-Барлыбай Сыйкымов.

Формулярный список о службе управителя Акбура-Тулпар-Коксальской волости Баян-Аульского округа Барлыбая Сыйкымова(1865г.).

Волостной управитель Акбура-Тулпар-Коксальской волости Баян-Аульского округа Барлыбай Сыйкымов,36 лет,исповедания магометанского.Знаков отличия не имеет.Получает жалования в год 43 руб.серебром.Сын бия.В службу вступил по выбору киргизского народа-1860 г.,мая 23. Утвержден в 1860 г.,сентября 28.Женат на Алке Шаныбаевой,имеет сына Капая-род.15 сентября 1845 года.Находятся при нем,исповедания магометанского.

Родословная Барлыбая: Барлыбай-Сыйкым би-Мендыбай-Жоламан-Сырымбет-Болат-Тулпар-Кулболды-..

После упразднения округа в 1868-69 годах, волость объединяют с родом Козган,и уже в документах она числиться как : Козган-Акбура-Тулпаровская.  По новой реформе 1878 года, волость получает новое название-Карамолинская. Все эти годы, волостной управитель-Барлыбай Сыйкымов.

Бии и аульные старшины.

Род Акбура.Отделения Алтай-Аккошкар,Орынбай-Аккошкар,Жетибай,Кокен,Кенже,Тлеулы.

1926-1830 гг. Бий -Каркынбай Алтай(Кара-Алтай). Мырза-Кулжан Муратай.

1835 г. Старшина-Сарсен Майкы.Старшина-Сатыбалды Кулжан.Бий-Ботпай Байшуак.Бий-Каркынбай Алтай. Старшина-Жантемир Карамырза.Старшина-Есергеп Толен.

1848-54 гг.Старшина отделений,бий-Сарсен Майкы.Старшина,бий-Жантемир Карамырза. В 1854 году-Бий ,всех отделений Акбура-Тулпар-Каксальской волости-Айкен Токтар.

1870 г.Бий-Сарсен Майкы.Бий-Кадырбай Жаныс.

Именные списки от 1840 г.:

Джантемир,сын Карамурзин,старшина 37 лет.Развращенной нравственности и беспокойного характера.Зажиточен. Акбура-Тулпар-Урманчинской волости,рода акбуринского,отделения джантыбаевского. С 1835г.-аульным старшиною.Награжден не был.По сильному подозрению в наклонности удалиться к мятежнеку Кенесаре отдан на поручительство и состоит под надзором.Летние кочевки в северо-западе через урочище Еспе до Намазгулы;зимние на урочище Кукташ,Карасу,в 60 верстах от приказа.

Исергеп,сын,Тлеукин,бий,28 лет.Прост и честен.Порядочного состояния.Акбура-Тулпар-Урманчинской волости,рода акбуринского,отделения тлеуметского. С 1835г.-аульным старшиною.Награжден не был.Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Сын-таш и до Итемген-Мамая; зимние-на урочище  Уш-каска,в 55 верстах от приказа.

Куттубай,сын,Мыратаев,почетный киргиз,48 лет.Справедлив,честен и добр. Богат.Акбура-Тулпар-Урманчинской волости,рода акбуринского,отделения аккошкарского..Должности не исправлял.Награжден не был.Под судом не был. Летние кочевки на урочище Уштаган  и до Колгутона; зимние-на урочище  Кызылтау,в 60 верстах на юг.

Сатыбалды,сын,Кульдженев ,бий,34 лет.Легкомыслен,но,впрочем умен.Зажиточен. Акбура-Тулпар-Урманчинской волости,рода акбуринского,отделения алтай-кошкаровского. С 1835г.-аульным старшиною.Награжден не был.Под судом не был.Летние кочевки в северо-западе через урочище Алыкуль и до озера Шокоман;зимние на урочище Айдарлы,в 20 верстах от приказа.

Зимовки: Кызылтау,Ушбулак,Каратас,Аиртас,Каракууыс,Карамола,Сарышокы,Сарыадыр,Сарыбудур,Еки-Сарыжал,Сарыолен и Косшокы.

Родословные:

Каркынбай би-Алтай-Аккошкар-Акбура.

Айкен би-Токтар-Каркынбай би-Алтай-..

Сарсен-Майкы-Муратай-Алтай-Аккошкар-Акбура.

Ботбай би-Байшуак-Алтай-Аккошкар-Акбура.

Сатыбалды-Кулжан-Муратай-Алтай-Аккошкар-Акбура.

Жантемир би-Карамырза-Есен-Жетибай-Акбура.

Есергеп-Толен-Нарынбай-Тилеулы-Акбура.

Куттыбай-Муратай-Алтай-Аккошкар-Акбура.

Кадырбай би-Жаныс-Майкы-Муратай-..

Род Тулпар. Отделения: Дауетай,Сарша.

1826-1830 гг. Бий-Койшыбай Оразбак. Бий-Кишкимбай Омир. Старшина-Кошкар Майлы.

1835г. Старшина-Кошкар Майлы.

1848-54 гг. Старшина отделений,бий-Кошкар Майлы

1870 г. Бий- Шакабай Жундыбай.

Родословные:

Койшыбай би-Оразбак-??-Тулпар.

Кишкимбай би-Омир-Курман-Дауетей-Тулпар.

Кошкар би-Майлы-Даулен-Курман-Дауетай-Тулпар.

Шакабай би-Жундыбай-Акбота-Курман-Дауетей-Тулпар.

Отделения: Болат,Байкушук.

1826-1830 гг. Бий-Сыйкым Мендыбай.

1835г. Старшина -Баубек Мендыбай.Старшина- Буромбай Атей. Бий Казыбек Жоламан.

1854-1865гг. Старшина отделений,бий-Сары Сыйкым.

Именной список Баубека от 1840 г.:

Бобек,сын Мендыбаев,бий,40 лет.Поведения хорошего и скромен.Зажиточен.Акбура-Тулпар-Урманчинской волости,рода акбуринского,отделения булатовского. С 1835г.-аульным старшиною.Награжден не был.Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Сын-таш и до Итемген-Мамая; зимние-на урочище Джарыман-таш,в 40 верстах от приказа.

Родословные :

Сары би-Сыйкым би(брат Баубек)-Мендыбай-Жоламан-Сырымбет-Болат-Тулпар.

Казыбек би-Жоламан-Сырымбет-Болат-Тулпар.

Боранбай-Атей-?-Байкушук-Тулпар.

Зимовки: Сарыбет,Жумурт-Каласы,Сарытас,Тилеке шокы,Ырзык-тау,Каратас,Тесиктас,Шортайтас.

Род Каблан. Отделения :Аблыла,Шегир.

1826 г. Мырза-Сапак Шегир.Мырза-Доненбай Каражан.Мырза-Коныс Майлытон.

1835-1848  гг. Старшина-Токтар Коныс.Старшина-Субек Сапак.

1854 г. Старшина отделений-Естана Кенембай.Старшина аула -Шалгынбай Аман.

1870 г. Бий-Шагырай Усен.

Именной список Токтара от 1840 г.:

Токтар,сын Конусов,почетный киргиз,35 лет.Скромен  и честен.Порядочного состояния.Акбура-Тулпар-Урманчинской волости,рода акбуринского,отделения абланского. С 1835г.-аульным старшиною.Награжден не был.Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Сын-таш и до Итемген-Мамая; зимние-на урочище Кыдралы тюбе,в 30 верстах на юго-восток от приказа.

Родословные:

Субек-Сапак-Каскабай-Шегир-Каблан-Кулболды.

Доненбай-Каражан-Каскабай-Шегир-..

Естана-Кенембай-Каражан-Каскабай-Шегир-..

Шалгынбай-Аман-Каражан--..

Токтар-Коныс-Жайлау-Майлытон-Каблан-Кулболды.

Шагырай би-Усен-Бакибай-Майлытон-Каблан.

Род Каксал.Отделения: Жарысбай-Сары,Жаманбет-Сары,Надир-Сары,Коныр,Кыргызалы.

В переписи 1830 года, весь род Каксал(1000 юрт) совместно с родом Каракозган кочует в пределах Баян-Аульского округа. Все под управлением  биев-Ниязбека Есенбакты,Кадыра Отегенова ; старшин-Шаншара Отегенова и Жанака Итенева(Отегеновы-дети прославленного батыра войск Аблайхана –Отеген батыр Есергепулы-прим. авт); султана-Жадыр(Жабагир) Таукина.

В 1833 году, большинство рода возвращается на родные земли в пределы Кокчетавского приказа(район Атбасарского пикета). В Баян-Аульском округе остаются три отделения Сары и часть отделений Коныр и Кыргызалы.Позже в период восстания Кенесары Касымова(1838-1845 гг),а также переустройств 1854 и 1869 годов, еще многие аулы перекочуют на земли Атбасарского уезда.

1835 г. Старшина- Какы Турум.Старшина-Матен Жаманкоз(отд.Надир-Сары).Старшина аула-Байсак Жаманкоз.Старшина аула-Бекболат Кенже(отд.Жаманбет-Сары).

1854 г.-Старшина отделений- Жомарт Тышкан(отд.Жарысбай-Сары).

Именной список Байсака от 1842 года:

Байсак,сын Джаманкузев,почетный киргиз,33 лет.Развращенной нравственности.Порядочного состояния. Акбура-Тулпар-Урманчинской волости,рода акбуринского,отделения саринского. С 1835г.-аульным старшиною.Награжден не был.Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Сын-таш и до Итемген-Мамая; зимние-на урочище Кызыл-агаш.

Родословные представителей рода Каксал ,идентифицировать не удалось.

Торе.

В сведениях 1763 года, Тауке солтан-старшина Тортуылский волостей.

По переписи 1830 года,султан рода Каксал,брат Жадика-Жадыр(Жабагир) Таукин(имеет 400 лошадей).

В сведениях Акбура-Тулпар-Коксальской волости за1848 год, записан -султан Кийсык Жадиков.

В документах 1854 г. появляется сын Кыйсыка –Али.

Именной список Кыйсыка от 1840 г.:

Кийсык,сын Джадыков,султан,31 года.Ветрен и склонен к тяжбам. Порядочного состояния.Акбура-Тулпар-Урманчинской волости,происхождения хана Тауке.Должности не исправлял.Награжден не был.Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Сын-таш и до Итемген-Мамая; зимние-на урочище  Кара-шокы,в 10 верстах от приказа.

Родословная :

Али-Кыйсык-Жадик-Тауке солтан- Самеке хан-Аз Тауке хан-Салкам Жангир хан.

Аяшинов Даурен,историк-краевед.

Образована, как и все Тортуыловские волости, с открытием округа в 1833 году. Название получила по проживающему роду-Кулюк.

Волостные управители.

Первый волостной управитель, старшина-Самай Токпанов.

Именной список Самая от 1840 года: Самай,сын Токпанов,старшина 40 лет.Умен,хитер и злопамятен.Зажиточен.Кулюковской волости,рода наурызовского,отделения жаманкаринского.С 1833 год по 1837 год был волостным управителем, от сей должности по нежеланию народа удален.В 1830 году награжден старшинским званием.Под судом не бывал.Летние кочевки на урочище Еспе и до урочища Сан-Кодже,зимние на урочище Каратурмуке,в 70 верстах от приказа.

Родословная Самая: Самай-Токбан-Даулен-Жаманкара-Шобай-Наурыз-Кулюк-Кулболды-Шуманак-Сугуншы-Суюндык-Мейрам сопы.

В 1836 году 18 биев и старшин рода Кулюк оформляют обращение на имя генерал-губернатора Западной Сибири о нежелании народа находиться под управлением - «не большинством своим», выбранного волостного управителя Самая Токпанова в 1833 году. В этом же году волостным управителем избирают старшину-Торсыкбая Косакова. В 1837 году должность Торсыкбая Косакова утверждается администрацией в Омске.

Формулярный список (1852 г.) о службе управителя Кулюковской волости Баян-Аульского округа старшины Турсукбая Кусакова: Турсукпай,сын Кусаков,волостной управитель Кулюковской волости Баян-Аульского округа,57 лет, вероисповедания магометанского. Знаков отличия не имеет.Жалование получает 42 руб.71 коп. серебром.

Господином областным начальником, за усердие и преданность к российскому правительству, утвержден в старшинском звании и награжден синего сукна кафтаном, серебрянной табакеркой и тафалетом с прибором-1830 г.,февраля 22.

Господином генерал-губернатором Западной Сибири за поездку к его превосходительству в г. Тобольск для совещания к открытию Баян-Аульского округа награжден бобровой шапкою,обложенной золотым позуметом,черного сукна кафтаном,шелковой опояскою и серебрянной табакаркою-1830 г.в апреле месяце.

В службу вступил по выбору киргизского народа и г.областным начальником утвержден в Кулюковскую волость управителем -1837 г.,февраля 13.

Господином ,исправляющим должность пограничного начальника полковником, Ладыженским, за усердие к службе и ревностное исполнение возложенных на него поручений, награжден похвальным листом,серебрянной с позолотой ложкою и кафтаном синего сукна,обложенным широким серебристым позуметом,-1839 г.,декабря 31.

От должности волостного управителя уволен -1852 г.,марта 14.Под судом и следствием не был. Женат на Токжан Айбазаровой,у них дети: сыновья рожденные,Узбай-1819 г.,12 октября,Сутпай-1834 г.,декабря 11,Сулейман-1838 г.,июня 13,Дюсен-1841 г.,августа 9,Абрай-1845 г.,сентября 9,Смаил-11 ноября 1848 г.,дочь Ульжан-1928 г.Жена и дети при нем,вероисповедания магометанского.

Родословная Торсыкбая: Торсыкбай-Косак-Жанабатыр-Шобалай-Наурыз-Кулюк.

По результатам выборов 1852 года, волостным управителем назначают бия-Кенже Байбурина. Именных списков не выявлено. По сведениям 1835 года,Кенже старшина отделения Раимбек-Сексен,богат,имеет 700 лошадей. Прослужил управителем-один срок(3 года-поясн.авт.).

Родословная Кенже: Кенже-Байбура-Раймбек-Жулма-Сексен-Кулюк.

В 1855 году волосным управителем утверждают после выборов,бия Иткару Есиркемесова.

Именной список от 1845 г: Иткара,сын Есергемысов,бий 34 лет.Умен и честен.Богат.Кулюковской волости,рода акыл-утеппердинского. С 1844 г.-аульным старшиною.Летние кочевки в северо-западе через урочище Еспе до Намазгулы; зимние-при урочище Кызылтау, в 40 верстах на юго-восток от приказа.

Формулярный список (1863 г.) о службе управителя Кулюковской волости Баян-Аульского округа бия Иткары Есергемисова: Иткара,сын Есергемисов,волостной управитель Кулюковской волости Баян-Аульского округа,55 лет, вероисповедания магометанского.Имеет серебрянную медаль на станиславской ленте для ношения на шее.Получает жалование в год 43 руб.

В службу вступил по выбору киргизского народа и утвержден г. военным губернатором Области сибирских киргизов волостным управителем в Кулюковскую -1855 г.,апреля 3.За успешный сбор ясака в 1856 году,от г. военного губернатора изьявлена благодарность. Всемилостивейше пожалован серебряной медалью на станиславской ленте,для ношения на шее-1862 г.,марта 15.

Женат на Чопуле Кельдировой.Имеет сына Хусаина-родившегося в 1851 году,марта 10-го.Жена и сын находятся при нем, веры магометанской.

Родословная Иткары: Иткара-Есиркемес-Кунтай-Бейбит-Акыл-Отепберды-Кулюк.

В 1865 году избирается новый волостной управитель-Акимбек Альдибеков.

Формулярный список (1865 г.) о службе управителя Кулюковской волости Баян-Аульского округа Акымбека Альдебекова: Акимбек Альдебеков,волостной управитель Кулюковской волости Баян-Аульского округа,32 лет, вероисповедания магометанского.Знаков отличия нет.Получает жалование в год 43 руб.

В службу вступил по выбору киргизского народа и утвержден г. военным губернатором Области сибирских киргизов волостным управителем в Кулюковскую -1865 г.,мая 1.

Женат на Айдан Байкучуковой,детей не имеет.Жена находится при нем, веры магометанской.

Родословная Акимбека: Акимбек-Альдибек-Мешитбай-Самырза-Акай-Наурыз-Кулюк.

После упразднения Баян-Аульского округа по реформе 1869 года, род Кулюк объединяют с родом Орманшы и волость получает название: Кулюк-Орманшынская. Во в главе волости избирают вновь Акимбека Альдибекова. В 1871 году, из-за враждебности двух родов ,новый начальник Павлодарского уезда принимает решение о воссоздании двух прежних волостей : Кулюк и Орманшы. Однако, областное руководство не утверждает это разделение, по причине малочисленности отдельных волостей согласно действующих норм. С 1872 года по 1878 год, на должности волостного управителя, представитель   рода Кулюк-старшина Ногай Куанов. В сведениях с 1835 по 1870 гг, все братья Куановы: Дандыбай,Молдабай би,Шеге,Ногай богаты,имеет свыше 1000 лошадей.

Родословная Ногая : Ногай-Куан-Танашбай-Бейбит-Акыл-Отепберды-Кулюк.

По очередной реформе 1878 года, род Кулюк уже в новой Кызылтауской волости.

Бии и аульные старшины.

Отделения: Шобалай Наурыз,Ырысмбет-Наурыз.Подразделения: Жанабатыр,Омиртай,Кангельды,Солтан,Манам.

1826-1830 гг. Бий- Жанак Жанабатыр.Старшина- Сабыкбай(Сабыгай) Косак.Бий-Баба Косак.

1835-1848 гг. Старшина отделений- Малшор Кулжан.Старшина-Актан Кожас.Бий-Жанак Жанабатыр.Бий-Нуржан Кожас. Старшина,бий-Торсыкбай Косак.

1854 г.Старшина отделений -Малшор Кулжан.Старшина,бий-Торсыкбай Косак.Бий-Байтемир Тансыкожа.Старшина аула,бий-Уызбай Торсыкбай.

1866-1872 гг. Старшина-Бошан Жаксы.

Именные списки от 1840 г.:

Молчар, сын Кулджанов, почетный киргиз, 44 лет. Умен и скромен. Богат. Кулюковской волости, рода чонабай-наурузовского, отделения джанабатырского. С 1835 г.- аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище  Еспе и до такового ж Намазгулы; зимние - на урочище Еспе и до такового ж Намазгуллы; зимние - на урочище Аксоре, к востоку в 80 верстах от приказа.

Нуржан, сын Кожасов, бий, 40 лет. Скромен и честен. Порядочного состояния. Кулюковской волости, рода чалабай-наурузовского, отделения умыртайского. Награжден не бывал. Летние кочевки в северо-западе, через урочище Еспе и до такового же Намазгулы; зимние- на урочище Киик-Адыре, в 70 верстах от приказа.

Турсукпай, сын Кусаков, старшина, 45 лет. Умен, скромен и корыстолюбив. Порядочного состояния. Кулюковской волости, рода чалабай-наурузовского, отделения джанбатырского. С 1835 г.- аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Еспе и до такового ж Намазгулы; зимние- на урочище Сары-Адыр, в 58 верстах от приказа.

Именной список от 1850 г.:

Угузбай, сын Турсукпаев, бий, 29 лет. Умен, скромен и честен. Порядочного состояния. Кулюковской волости, рода джанабатырского. Летние кочевки по речкам Еспе, Ащи-су, Чидерте, Уленте до речки Карагайлы; зимние – по речке Сары-Адыр, в 59 верстах от приказа.

Родословные :

Жанак би(аулие)-Жанабатыр-Шобалай-Наурыз-Кулюк.

Уызбай би-Торсыкбай би(братья Сабыкбай,Баба би)-Косак-Жанабатыр-Шобалай-..

Байтемир би-Тансыкожа-Жанабатыр-Шобалай-..

Малшор-Кулжан-Аккожа-Жанабатыр-Шобалай-..

Актан(брат Нуржан би)-Кожас-Акбота-Омиртай-Шобалай-..

Бошан-Жаксы-Тансыкожа-Жанабатыр-Шобалай-..

Зимовки: Сарыадыр,Аксор,Такиятас,Уйтас,Кунантас,Бесшокы,Шолак-коянды,Кызыладыр,Сандыктас,Киикадыр,Каратобе,Актасты,Койтас от 50 до 80 верст от приказа.

Отделение Шобай-Наурыз.

1830 г. Старшина- Самай Токбан.

1835 г. Старшина- Амалдык Магамбай.Старшина- Бекболат Бактыбай.

1848 г. Старшина- Амалдык Магамбай.Старшина- Бекболат Бактыбай.Старшина-Самай Токбан.

1854-1866 гг. Старшина-Едильбай Баймурза.Старшина,бий-Амалдык Магамбай.

1872 г. Бий- Мусапир Самай.

Именной список от 1850 г.:

Амалдык, сын Маганбаев, почетный киргиз, 57 лет. Легкомыслен и недальновидного ума. Зажиточен. Кулюковской волости, рода чабан-наурузовского, отделения джанабатырского. С 1835 г.- аульным старшиною. В 1833 г. награжден старшинским званием. Летние кочевки на северо-западе через урочище Еспе и до такового ж Намазгуллы; зимние- на урочищах Куктас, Карасу, в 60 верстах от приказа.

Родословные:

Амалдык би-Магамбай-Аккисы-Байтобет-Шобай-Наурыз-Кулюк.

Бекболат-Бактыбай-Байтобет-Шобай-..

Мусапир би-Самай-Токбан-Даулен-Жаманкара-Шобай-..

Едильбай-Баймырза-Аккисы-Байтобет-Шобай-..

Зимовки на урочищах: Коктас, Карасу, Актобе, Сынтас,Керегетас,Айшуактас ,Аксор ,Караадыр, Зангартас, Аиртас, Туздык- Караадыр ,Акбулак коянды, Коянды ,Жансары обалы, от 50 до 70 верст от приказа.

Отделения:Акай-Наурыз и Тукей-Наурыз. Подразделения:Самурза,Есет,Жанбол,Есбол,Бекмырза.

1826-1835 гг. Старшина,бий -Симтык Тенизбай.Старшина-Токтыбай Балпан.Старшина аула-Аю Бузау.Старшина аула-Тенизбай Байгана.

1848 г. Старшина,бий - Жетибай Тайгана.

1854 г. Старшина-Альдибек Мешитбай. Старшина аула-Оскенбай Жуман.

1866 г. Старшина -Азнабай Бабыс.

1872 г. Бий-Кулыншак Токтышак.Бий-Косым Темир.

Именные списки от 1840 г.:

Тенизбай, сын Байгонин, почетный киргиз, 44 лет. Умен, скромен и честен. Порядочного состояния. Кулюковской волости, рода опай-наурузовского, отделения самурзинского. Должности не исправлял. Награжден не был. Под судом не бывал. С 1835 г.- аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Еспе и до такового ж Намазгулы; зимние - на урочище Еспе и до такового ж Намазгуллы; зимние - на урочище Сардыр, в 58 верстах от приказа.

Токтубай, сын Болпанов, почетный киргиз, 41 года. Нерешителен, посредственного ума. Беден. Кулюковской волости, рода опай-наурузовского, отделения самурзинского. С 1835 г.- аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Еспе и до такового ж Намазгулы; зимние – на урочище Абалысары, в 65 верстах от приказа.

Именные списки от 1845 г.:

Джитыбай, сын Тайганин, бий, 89 лет. Умен и честен. Беден. Кулюковской волости, рода анай-наурузовского, отделения самурзинского. Летние кочевки на северо-западе через урочище Еспу и до такового ж Намазгуллы; зимние- на урочище Кызылтау, в 40 верстах от приказа.

Родословные:

Жетыбай би-Тайгана-Самырза-Акай-Наурыз-Кулюк.

Симтык-Тенизбай-Байгана-Самырза-Акай-..

Токтыбай-Балпан-Сары-Бекмырза-Акай-..

Аю-Бузау-Сары-Бекмырза-..

Альдибек-Мешитбай-Самырза-Акай-..

Оскенбай -Жуман-Мамбет-Мурат-Тукей-Наурыз-Кулюк.

Азнабай-Бабыс-Тайгана-Самырза-Акай-..

Кулыншак би-Токтышак-Сары-Бекмырза-Акай-..

Косым-Темир-Байторе-Есбол-Акай-..

Зимовки: Коныртобе,Жалгызадыр,Кызыладыр,Жамантуз.

Отделения: Тлеумбет-Кунту,Тлеумбет-Айткожа,Тлеумбет-Бесим.

1826-1830 гг. Бий-Отемис Жанайдар.Бий-Дос Акжигит.Бий-Тлеумбет Бокаш.Старшина,бий-Бийгозы Тилеуке.

1835 г. Старшина,бий-Апан Отес.Бий-Отемис Жанайдар.Бий-Дос Акжигит.Старшина,бий-Бийгозы Тилеуке.Старшина аула-Куан Отес.

1848-60 гг. Старшина отделений-Лекер Апан.

1866 год.Старшина-Абдырахман Усен.

Именной список от 1840 г.:

Куван, сын Утесов, бий, 34 лет. Непостоянен. Беден. Кулюковской волости, рода тлеумбетевского, отделения костынского. С 1835 г.– аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Еспе и до такового ж Намазгулы; зимние - на урочище Сары-Адыр, в 60 верстах от приказа.

Именной список от 1845 г.:

Лекер, сын Апанов, почетный киргиз, 31 лет. Скромен и честен. Зажиточен. Кулюковской волости, рода тлеулетевского, отделения кунтинского. С 1844 г.- аульным старшиною. Летние кочевки в северо-западе через урочище Еспу до такового же Намазгуллы; зимние - на урочище Сары-Адыр, в 60 верстах от приказа.

Родословные:

Отемис би-Жанайдар-Кунту-Амантай-Тилеумбет-Кулюк.

Лекер -Апан би(брат Куан)-Отес-Жанайдар-Кунту-..

Дос(Досмаганбет) би-Акжигит-Бесим-Тилеумбет-Кулюк.

Бийгозы би-Тилеуке-Айткожа-Тлеумбет-Кулюк.

Тлеумбет би-Бокаш-Койтан-Тлеумбет-Кулюк.

Абдырахман-Усен-Жанайдар-Кунту-..

(1.Могила бия-Апана Отесова.2.Кулюк-сор,напротив горы-Ажы)

Зимовки: Сарыадыр,Каратас,Кызылтумсук,Уйтас,Иесизкара,Камбатас,Тоскарын,Актау,Актас,Теректы,Карабет,Жалгызшокы,Карашокы,Имансары.

Отделение:Рай-Сексен.

1826-1835 гг. Бий- Кусемис Кулбай.

1835-1869 гг. Старшина,бий- Байкозы Кусемис.

Родословная Байкозы:

Байкозы би-Кусемис би-Кулбай-Рай-Жулма-Сексен-Кулик.

Именной список от 1840 г:

Байгозу, сын Кусемисов, бий, 35 лет. Непостоянен, но, впрочем, умен. Богат. Кулюковской волости, рода рай-сексенского. С 1835 г.– аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Еспе и до такового ж Намазгулы; зимние - на урочище Каратумсук, в 70 верстах от приказа.

Отделения:Райымбек-Сексен,Караша-Сексен,Базар-Сексен,Букарбай-Сексен,Бортебай-Сексен.

1826-1830 гг. Бий-Байбура Райымбек.Мырза-Тлеп Алыпкара.

1835 г. Старшина -Кенже Байбура. Бий-Тлеп Алыпкара.

1848-1854 гг. Старшина-Ермек Кенже. Бий -Игилик Тлеп.Старшина –Тойтук Кошпес. Старшина аула-Атымтай Оразбай.

1866 г. Старшина-Жанабай Тогымбет.Бий-Ермек Кенже.

1872 г. Бий-Ермек Кенже.

Именные списки от 1845 г.:

Ермек, сын Кенжин, почетный киргиз, 25 лет. Умен и скромен. Богат. Кулюковской волости, рода акыл-утеппердинского, отделения бейбитского. С 1844 г.- аульным старшиною. Летние кочевки на северо-западе через урочище Еспу до Намазгуллы; зимние - на урочище Кызылтау, в 40 верстах от приказа.

Тлеп, сын Алыкпарин, бий, 79 лет. Легковерен. Богат. Кулюковской волости, рода акыл-утеппердинского, отделения бийбитского. С 1844 г.- аульным старшиною. Летние кочевки на северо-западе по речкам Ащи-су, Чидерте, Уленте до Селеты; зимние - при урочище Каратумсук, в 70 верстах от приказа.

Родословные:

Ермек би-Кенже-Байбура би-Райымбек-Жулма-Сексен-Кулик.

Игилик би-Тлеп-Алыпкара-Райымбек-..

Тойтук-Кошпес-Базар-Сексен-Кулик.

Атымтай-Оразбай-Жанибек-Караша-Сексен-Кулик.

Жанабай-Тогымбет-Байбура-Райымбек-..

Зимовки отделений Сексен:Сандыктас,Сарышокы,Карасу,Жуантас,Карабет,

Шилик-толен,Сарыадыр,Кунантас,Сарыолен,Сарыжал и Аксоры.

Отделения: Акыл-Отепберды,Кошкар-Отепберды,Агыз-Отепберды.Подразделения: Бейбыт,Жапалак,Дерипсалы,Айбас,Мырзагельды,Жылгельды,Койгельды.

1826-1830 гг. Бий-Кунтай(Куйкунтай) Бейбыт. Мырза-Куан Танашбай,Толемис Танашбай,Шеге Танашбай. Мырза-Бодан Жапалак,Балта Жапалак.

1835 г. Старшина- Дандебай Куан. Бий –Кунтай(Куйкунтай) Бейбыт.Старшина аула,бий-Токтыбай Куан. Старшина аула,бий- Тугельбай Балга.Старшина аула-Тогай Байты.

1848 г. Старшина отделений- Иткара Есергемес.Старшина-Тогай Байты.Старшина-Кошербай Курымсы.Бий-Есергемес(Есиркеп) Кунтай.

1854 г. Старшина отделений-Тогай Байты. Старшина аула,бий- Тугельбай Балга.Старшина аула-Кошербай Курымсы.

1866 г. Старшина отделений-Баши Кантар. Бий-Кантар Шеге. Бий-Иткара Есиркемес.Старшина-Кошербай Курумсы.Бий-Молдабай Куан.

1872 г. Бий-Ногай Куан.Бий-Иткара Есиркемес.Бий -Омар Молдабай.

Именные списки от 1840 г.:

Тактебай, сын Куванов, бий, 43 лет. Человек обыкновенный. Зажиточен. Кулюковской волости, рода акыл-утеппердинского, отделения бейбитского. С 1835 г.- аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Еспе и до такового ж Намазгулы; зимние - на урочище Еспе и до такового ж Намазгуллы; зимние - на урочище Кызылтаве, в 40 верстах от приказа.

Тогулбай, сын Балгонин, бий, 47 лет. Скромен и честен. Порядочного состояния. Кулюковской волости, рода акыл-утеппердинского, отделения джапайдинского. С 1835 г.- аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Еспе и до такового ж Намазгулы; зимние - на урочище Кызылтаве, в 46 верстах от приказа.

Именные списки от 1845 г.:

Есергеп, сын Кантаев, бий, 78 лет. Умен и скуп. Богат. Кулюковской волости, рода акыл-утеппердинского. Летние кочевки на северо-западе через урочище Еспу до Намазгуллы; зимние - на урочище Кызылтау, в 40 верстах от приказа.

Кочурбай, сын Курумсин, почетный киргиз, 43 лет. Человек обыкновенный. Порядочного состояния. Кулюковской волости, рода уразовского. С 1846 г.- аульным старшиною. Летние кочевки в северо-западе через урочище Еспу до Намазгуллы; зимние - на урочище Букорбай-Чоку, в 55 верстах от приказа.

Топай, сын Даулуганов, бий, 38 лет. Легкоумен. Беден. Кулюковской волости, рода джапалаковского. Летние кочевки по тем же речкам и урочищам; зимние - при сопке Далутас, в 50 верстах от приказа.

Тогай, сын Баитов, почетный киргиз, 46 лет. Умен и скромен. Порядочного состояния. Кулюковской волости, рода опай-наурузовского. С 1835 г.- аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западе через урочище Еспе до Намазгуллы; зимние - на урочище Сары-Адыр, в 58 верстах от приказа.

Родословные :

Баши-Кантар би-Шеге-Танашбай-Бейбыт-Акыл-Отепберды-Кулюк.

Омар би-Молдабай би(братья: Дандебай,Ногай би,Токтыбай би)-Куан-Танашбай-Бейбыт-..

Иткара би-Есиркемес би- Кунтай би-Бейбыт-Акыл-..

Тугельбай-Балга-Жапалак-Акыл-..

Топай-Дауылгон-?-Жапалак-Акыл-..

Тогай-Байты-Каржау-Дерипсалы-Акыл-..

Кошербай-Курымсы-Балга-Кожа-Жапалак-Акыл-..

Отделение Данияр.

1835 год. Старшина-Асау Кырбас. Бий Тилеу Тонаша.

С 1848 года в ведении отделений Отепберды.

Родословные:

Тилеу-Тонаша-Жанмырза-Марал-Данияр-Кулюк.

Асау-Кырбас-?-?-Данияр-Кулюк.

Именной список от 1840 г.:

Асау, сын Кырбашев, бий, 51 года. Нерешителен. Порядочного состояния. Кулюковской волости, рода данияровского, отделение айбашское. С 1835 г.­ ­­– аульным старшиною. Награжден не был. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Испе и до Мавкамыш-куля; зимние - на урочище Уйташ, в 50 верстах от приказа.

Торе и Кожа.

По исчислению 1830 года записаны следующие Кожа:

Кошубай-кожа,Шынтемир-кожа,Бошан-кожа,Байтен-кожа Беккожины.

Сайман-кожа,Картыбай-кожа,Айкын-кожа Алыкуловы.

Султаны:

1835 г. : Кунан,Донен,Сартай Даулеткереевы. Все на урочище Сандыктас.

1848-54 гг.: Куан,Донен,Сартай,Турумтай Даулеткереевы. Ханторе Кунанов.

Именной список Сартая от 1840 г.:

Сартай, сын Давлет-Киреев, султан, 48 лет. Слабоумный. Зажиточен. Кулюковской волости, происхождения хана Букея. Должности не исправлял. Награжден не был. Под судом не бывал. Летние кочевки в северо-западе, через урочище Еспе и до такового же Намазгулы; зимние - на урочище Сандык-таше, в 55 верстах от приказа. (многих султанов тортуыльских волостей в именных списках, ошибочно причисляли к хану Букею-прим.авт.)

Родословная: Ханторе-Кунан(Донен,Сартай,Турумтай)-Даулеткерей-Бабак солтан-Есим солтан-Канишер Аблай-Вали Бакы-Салкам Жангир хан-Есим хан-Сыгай хан-Жадик.

В конце хочется отметить о сохранивщемся богатом этнографическом наследии в работах по роду Кулюк,ученого-летописца: Машхур Жусуп Копеева.

Сам Машхур происходил из рода Кулюк,и поэтому читатели заитересованные в большей информации,могут ознакомиться с этими трудами[1]. Родословная Машхура: Машхур Жусуп-Копей-Сырмагамбет-Акжигит-Бесим-Тлеумбет-Кулюк.

Аяшинов Даурен,историк-краевед.

[1] В 2013 году, в г.Павлодаре вышло в свет полное собрание сочинений -Машхура Копеева из 20 томов.

Образована в 1833 году. С 1848 по 1851 год, отделение Алтынторы в составе Кулыке-Каржаской волости.

Волостные управители.

Первый волостной управитель-бий Укубай Найзабеков. Именной список от 1843 года: Укубай, сын Найзабеков, бий, 48 лет. Недальновидного ума и характера непостоянного (в списке от 1850 г:Не глупый, но корыстолюбив-прим.авт). Богат. Сатылган-Алтын-Туринской волост,рода сатылганского,отделения батырбек-тавасар-танатовского.С 1833 г.-волостным управителем. В 1838 г. с волостью удалился к мятежному Кенесары, в 1839 г. возвратился, со временем обращения распоряжениями российского правительства покорен. Летние кочевки в западной стороне, через урочище Учтаган и до Калгутана; зимние – на урочище Сары-шокы в 80 верстах от приказа.

Формулярный список от 1854 года: Укубай Найзабеков, волостной управитель Сатылган-Алтын-Туринской волости Баянаульского округа,59 лет, исповедания магометанского. Знаков отличия не имеет. Жалование получает 42 руб,42 коп. серебром. В службу вступил по выбору киргизского народа и допущен впредь до утверждения Баян-Аульским окружным приказом к исправлению должности волостного управителя.Утвержден г.пограничным начальником волостным управителем в Сатылган-Алтын-Туринскую волость -1852 г. мая 10.Женат на Ульджан Джабыковой и Кульже Аглибетевой, имеет детей:Бердыса-род.1823 г.ноября 15 дня,и Алькеня-род.1835г.,октября 6-го дня, которые находятся при нем, вероисповедания магометанского.

На должности волостного управителя,Укубай Найзабеков вплоть до своей кончины в 1859 году.

Родословная Укубая: Укубай-Найзабек-Отеу-Батырбек-Танат-Сатылган-Бегим-Каржас-Суюндык-Мейрам сопы.

С 1863 года волостной управитель -бий Кудайберген Куандыков.

Родословная Кудайбергена: Кудайберген би-Куандык-Ермек-Отеу-Батырбек-Танат-Сатылган.

В документах с 1869 года, после упразднения округа, волость упоминается уже как Сатылган-Каржаская, так как по новому обустройству ,отделения с двух прежних волостей смешались.  Кудайберген Куандыков в должности управителя до 1873 года. С 1873 по 1878 год, управитель волости- Макан Ордабаев, заместитель-Бактыбай Бакин. С 1878 года волость упразднена, в связи с объединением двух волостей рода Каржас,в новую Баян-Аульскую волость.

Родословные Макана и Бактыбая:

Макан-Ордабай-Байкиси-Сати-Мырзагул-Анай-Тели-Кулыке-Каржас.

Бактыбай-Баки-Жолшора-Жиенали-Акша-Рыскул-Даулет-Алимбет-Кулыке.

Бии и аульные старшины.

Отделение Сатылган. Подразделения Батырбек,Тауасар-Танат.

1826-1833 гг. Старшина,бий -Укубай Найзабек.

1835 г. Старшина -Казыбай Байтока.Старшина-Айдос Шегир.

1848-1854 гг. Старшина-Бертис Укубай. Бий- Айдос Шегир.

1870 г. Бий -Турлыбек Куандык.

Именной список от 1850 г.:

Казыбай, сын Байтокин, почётный киргиз, 41 года. Человек обыкновенный и не имеет ничего замечательного в характере. Порядочного состояния. Сатылган-Алтын-Туринской волости, рода сатылгановского, отделения батырбек-джавасар-танатовского. С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. В 1838 г. с подведомственными киргизами  удалился к мятежнику Кенесары Касымову, в 1839 г. хотя возвратился, особенной преданности к российскому правительству не доказал. Летние кочевки в западной стороне, через урочище Учтаган и до Калгутона, а зимние – на урочищах Найзаташ и Бекташ, в 15 верстах от приказа.

Родословные:

Бертис-Укубай би-Найзабек-Отеу-Батырбек-Танат-Сатылган.

Казыбай-Байтока-Коске-Тауасар-Танат-Сатылган.

Айдос би-Шегир-Найзабек-Отеу-..

Турлыбек би-Куандык-Ермек-Отеу-Батырбек-..

Зимовки: Далба,Нияз,Ермектау,Жапалак,Кызылагаш,Найзатас,Бериктас,Сарыжал, до 60 верст от приказа.

Отделение: Атанбек -Танат.Подразделения: Кожамберды,Каракожа,Шарык. Отделения: Коныс,Мамбетели,Кошкар.

1826-1830 гг. Бий-Егизбай Есенаман.Бий-Каракул Кенжебай.Бий-Мендеке Надир.Бий-Дубирбай Жаркын.

1835г. Старшина отделения: Катыкбай Шогай.Старшина -Жомарт Тилеке.Старшина-Тилькара Есильбай.

1849 г. Старшина отделения: Катыкбай Шогай. Старшина-Тилькара Есильбай.

1854 г. Старшина отделения-Журтаман Кайдаул. Старшина,бий-Катыкбай Шогай. Старшина - Баимбет Жантели. Старшина-Жортыгул Шоман.

1870 г. Бий -Жортыгул Шоман.

Именные списки от 1850 г.:

Джумарт, сын Тилекин, бий, 68 лет. Весьма развращенной нравственности. Беден. Кулюке-Каржаской волости, рода каракозинского, отделения танаковского. С 1835 г. – аульным старшиною. В 1838 г. удалялся к мятежнику Кенесары, и со времени возвращения особенной преданности правительству не доказывал. Летние кочевки в западной стороне, через урочище Учтаган и до Калгутана; зимние – на урочище Сарчунгал, в 50 верстах от приказа.

Тильгара, сын Исельбаев, бий, 53 лет. Порочной нравственности. Порядочного состояния. Каржаской волости, рода каржозинского, отделения мамбетелинского. С 1835 г. – аульным старшиною. В 1838 г. удалялся к мятежному Кенесары, в 1839 г. хотя возвратился, но преданность к российскому правительству не доказана. Летние кочевки в западной стороне, на урочище Учтаган и до Калгутана; зимние – на урочище Дерпсалах, в 80 верстах от приказа.

Родословные:

Катыкбай-Шогай-Томаш-Кожамберды-Атанбек-Танат-Сатылган.

Егизбай би-Есенаман-Майлыбай-Коныс-Сатылган.

Каракул би-Кенжебай-Кожамберды-Атанбек-

Мендеке би-Надир-Каракожа-Атанбек-..

Дубирбай-Жаркын-Майлыбай-Коныс-Сатылган.

Жомарт-Тилеке-Каракожа-Атанбек-..

Журтаман-Кайдаул-Жандарбек-Кожамберды-Атанбек-..

Баимбет-Жантели-Еркетай-Шокбар-Жаугашты-Мамбетели-Сатылган.

Жортыгул би-Шоман-Казан-Жаркын-Майлыбай-Коныс-Сатылган.

Тилькара-Есильбай-Шокбар-Жаукашты-..

Зимовки: Ушбулак,Жаркын,Каратас,Сарыжал,Урпек, до 100 верст от приказа.

Отделения: Жанабай,Елибай,Оразбай,Дос,Сапар-Жансаринские.

1826-1830гг. Бий- Койбас Дерипсалы.

1835 г.Старшина -Тлеулы Жолдыбай. Старшина-Жылкыбай Койбасов.

1848 г. Старшина -Даулбай Бурал.

1854 г. Старшина-Бисембай Бутабай .

Именные списки от 1850 года:

Даулбай, сын Бралов, бий, 46 лет. Человек обыкновенный. Беден. Кулюке-Каржаской волости, рода джансаринского, отделения жанабаевского. С 1835 г. – аульным старшиною. В 1838 г. удалялся к мятежнику Кенесары, отколь в 1841 г. хотя возвратился, но преданность к правительству еще сомнительна. Летние кочевки в западной стороне, через урочище Учтаган и до Калгутана; зимние – на урочище Каргайлы-Зангер, в 50 верстах от приказа.

Джилкибай, сын Койбасов, бий, 34 лет. Беден. Сатылган-Алтын-Туринской волости, рода каржасовского, отделения уразбай-джансаринского. С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. В 1838 г. удалялся к мятежному султану Кенесары Касымову, отколь возвратился, а со времени возвращения особенной преданности к российскому правительству еще ничем не доказал. Летние кочевки на западе  через урочище Учтаган и до Калгутона; зимние – на урочище Карагайлы-Зангер, в 50 верстах от приказа.

Тлеул, сын Джандубаев, почетный киргиз, 40 лет. Ветрен. Беден. Сатылган-Алтын-Туринской волости, рода каржазинского, отделения джанабай-джансаринского. С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. В 1838 г. удалился к мятежнику Кенесары Касымову, в 1839 г. возвратился, за преданность его к российскому правительству поручиться сомнительно. Летние кочевки в западной стороне, на урочище Учтаган и до Колгутана; зимние – на урочище Сардыташ, в 50 верстах от приказа.

Родословные:

Тлеулы-Жолдыбай-Жанабай-Байтуган-Жансары-Сатылган.

Жылкыбай-Койбас би-Дерипсалы-Оразбай-Жансары-..

Дауылбай-Бурал-Жанабай-Байтуган-..

Бисенбай-Бутабай-Байкаска-Жанабай-Байтуган-..

Зимовки: Жапалак,Исберды,Маяжон-Бауыр,Буралтын-карашат,Карагайлы-Зангар, до 60 верст от приказа.

Отделение Алтынторы. Подразделения: Назар-Жолымбет,Калкаман-Жолымбет,Ырсымбет-Жолымбет,Койсары-Жолымбет,Артык.

1826-1830 гг. Бий-Ажы Нурбай.Бий -Арда Дауым.

1835г. Старшина-Алдияр Тлеуке. Бий-Ажы Нурбай. Старшина-Курумбай Жузбай.

1854 г. Старшина-Танкара Ажы. Старшина,бий-Курумбай Жузбай.

1860-1869 гг. В ведении отделения Сатылган.

Именной список от 1842 г.:

Курманбай, сын Джаузбаев, почётный киргиз, 44 лет. Прост и легковерен. Зажиточен. Сатылган-Алтын-Туринской волости, рода алтын-туринского, отделения калкаман-джуламбетевского. С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. В 1838 г. с подведомственными киргизами  удалился к мятежнику Кенесары Касымову, в 1839 г. хотя возвратился, особенной преданности к российскому правительству не доказал. Летние кочевки в западной стороне, через урочище Учтаган и до такового ж Калгутона, а зимние – в Кызыл-Адыре, в 80 верстах к западу от приказа.

Родословные:

Алдияр-Тлеуке-?-Назар-Жолымбет-Алтынторы.

Танкара-Ажы би-Нурбай-?-Назар-Жолымбет-Алтынторы.

Арда би-Дауым-Назар-Жолымбет-Алтынторы.

Курумбай-Жузбай-Жарылгап-Бухар жырау-Калкаман батыр-Жолымбет-Алтынторы.

Зимовки: Жайлау-Карагайлы,Зангар,Косшокы,Теректышат,Сарытобе,

Каратал,Кызылтогай,до 60 верст от приказа.

Подразделение Тасболат-Мамбетали.

1826-1835 гг. Старшина,бий-Маден Айткожа.Бий-Бекберды Кедейбай.Бий-Нокай Отебай.

1854 г Старшина –Карысбай Нокай.

1860-1866 гг. В ведении отделения Сатылган.

Именной список от 1850 г.:

Матен, сын Айткозин, бий, 41 года. Легковерен и недальнего ума. Зажиточен. Сатылган-Алтын-Туринской волости, рода алтын-туринского, отделения таспулат-мамбетеевского. С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. С подведомственными ему киргизами в 1838 г. удалялся к мятежнику Кенесары Касымову, в 1839 г. хотя возвратился, но особенной преданности к российскому правительству еще не доказал. Летние кочевки в западной стороне, через урочище Учтаган и до Калгутана, а зимние – в Кызылтаве, в 75 верстах к западу от приказа.

Родословные:

Маден-Айткожа-Бошан-Тасболат-Жандос-Мамбетали-Алтынторы-Ерим-Каржас.

Карысбай-Нокай би-Отебай(брат Бекберды би)-Кедейбай-Тасболат-Жандос-Мамбетали-..

Зимовки: Кереге-тас,Обалы,Байтели Обалы,Урпек,Кызыл-адыр от 50 до 80 верст от приказа.

Аяшинов Даурен,историк-краевед.

По сведениям 1826-1833 гг., род Каржас в составе Тортуыльской волости формируемого Баян-Аульского округа.

В 1833 году род был разделен по численности на две волости: Кулыке-Каржаскую и Сатылган-Алтынторинскую. Начнем с первой.

Волостные управители.

Первый волостной управитель Кулыке-Каржаской волости, в составе вновь образованного Баян-Аульского округа избирается 16 летний сын бия( в чине капитана) Шормана Кушукова- Муса Шорманов[1].

Именной список Мусы от 1844 года: Муса, сын Чорманов,бий,26 лет. Гордый, хитрый, мстительный и корыстолюбив. Богат. Кулюке-Каржаской волости, рода апай-телевского, отделения мырзагульского. С 1833 г.-волостной управителем, с  декабря 1841 года определен к исправлению должности заседателя. Утвержден заседателем-1843 г. В 1839 г. исправляющим должность пограничного начальника награжден похвальным листом; в 1841 году генерал-губернатором Западной Сибири подарен кафтан.В 1838 г. с волостью удалялся к мятежному султану Кенесары Касымову,в 1839г. возвратился,со времени возвращения, хотя под судом не был,но по характеру его сомнителен к преданности российскому правительству.Летние кочевки на северо-западе, по речкам Чидерты,Уленте,Селете и Коме; зимние-на урочище Мырзагул-таш, в 60 верстах  и урочище Кызыл-Чилик, в 4 верстах от приказа.

С 1843 года, вплоть до закрытия округа(1869 г.) волостным управителем будет родной брат Мусы -Мустафа Шорманов.

Именной список Мустафы от 1851 г: Мустафа,сын Чорманов,бий,31 года.Скромен и честен.Богат.Кулюке-Каржаской волости,рода апай-тилевского. С 1843 г.-волостным управителем. В 1838 г. захвачен был вместе с волостью  мятежным султаном  Кенесары Касымовым,в 1839г. возвратился. Летние кочевки на северо-западе, по речкам Чидерты,Уленте,Селете и Еспе; зимние-на урочище Мырзагул-таш, в 60 верстах от приказа.

Формулярный список Мустафы от 1866 г: Хорунжий Мустафа Чорманов, волостной управитель Кулеке-Каржаской волости Баян-Аульского округа,43 лет, исповедания магометанского. Имеет серебряную медаль на аннинской ленте для ношения в петлице, золотую медаль на аннинской ленте для ношения на груди. Получает жалование 43 руб. Из обер-офицерских детей.За успешный сбор ясака в 1862 году от г.военного губернатора Области сибирских киргизов изъявлена благодарность.Женат на Сурат Тюлегеновой,у них дети: Байсагар-род.15 декабря 1847г,Рахила-род.10 сентября 1850 г. Жена и дети находятся при нем, исповедания магометанского.

Родословная Мусы и Мустафы: Мустафа-Шорман би-Кушик-Сати-Мырзакул-Анай-Тели-Кулеке-Каржас-Суюндык-Мейрам сопы

После упразднения округа в 1869 году, волость еще просуществует 9лет под управлением Мустафы Шорманова. По новой реформе 1878 года,волость будет упразднена и совместно с бывшей Сатылган-Алтынторинской ,будет уже в составе новой Баян-Аульской волости.

Бии и аульные старшины .

Отделение Анай-Тели. Подразделения:Мырзакул,Кудайкул,Кул,Нияз, Жадыгер.

1826-1830 гг. Бий-Шорман Кушик.Бий –Азнабай Акмырза.Бий-Тайжан Азнабай[2].Мырза-Сейтен Азнабай.Бий-Сасык Баубек.Бий-Шагырай Анет.Мырза-Шотик Баубек.Старшина- Сынтык(Сынтыбай) Шегир.Мырза-Шегир Сатай. Мырза-Жумабай Сатай.

1835 г. Старшина-Сиполат Науруз.Старшина-Манберды Конысбай.Старшина-Тобан Аманжол.Старшина-Алыпкара Шегир. Бий,капитан-Шорман Кушук.Бий-Тайжан Азнабай.Бий-Сасык Баубек.

1848 г. Старшина-Канай Туйте.Старшина-Кошан Жансары. Бий- Сасык Баубек.Бий-Шотик Баубек.

1854 г. Старшина- Бердалы Бадак. Старшина- Шоте Сасык. Старшина- Канай Туйте.Старшина,бий- Кошан Жансары. Бий-Сатбай Шотик.Бий-Сынтыбай Шегир.

1866 г. Старшина-Кырбас Бадак. Старшина- Макубек Керней. Старшина- Кенжебай Кабас.Бий-Сатбай Шотик.

Именные списки от 1840 г.:

Аликпара, сын Чигыров, бий, 41 год. Нерешителен и недальнего ума. Зажиточен. Кулюке-Каржаской волости, рода апайтилевского, отделения джадыгерского. С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. С состоящими в ведении его киргизами в 1838 г. удалился к мятежному султану Кенесары Касымову, где и поныне находится. Летние кочевки в урочище Учтаган и до Саза; зимние – в урочище Карачате, в 70 верстах от приказа.

Табан, сын Аманжолов, бий, 37 лет. Легкомыслен и поведения неодобрительного. Зажиточен. Кулюке-Каржаской волости, рода апай-тылевского, отделения ниязовского. С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. В 1838 г. удалялся к мятежнику Кенесары Касымову, в 1839 г. хотя возвратился, но преданность его к российскому правительству еще не доказана. Летние кочевки в северной стороне, через урочище Учтаган и до Калгутана; зимние – на урочище Усун-Бос, в 60 верстах от приказа.

Именные списки от 1850 г:

Чотук, сын Баубеков, бий, 65 лет. Умен. Богат. Кулюке-Каржаской волости, рода джаныгеровского. Летние кочевки в северо-западе  через Еремен до Селеты; зимние – в Далбе, в 60 верстах от приказа

Качан, сын Джансарин, почетный киргиз, 34 лет. Хорошего поведения. Посредственного состояния. Кулюке-Каржаской волости, рода ниязовского. С 1843 г. – аульным старшиною. Летние кочевки в северо-западе  через Еремен до речки Селеты; зимние – при Далбе, в 60 верстах от приказа.

Сынтыбай, сын Чигыров, бий, 55 лет. Умен и хорошего поведения. Зажиточен. Кулюке-Каржаской волости, рода джадыгеровского. Летние кочевки в северо-западе  через Еремен до речки Селеты; зимние – в Далбе, в 60 верстах от приказа.

Зимовки: Кызылтау,Акжигит,Ушбулак,Мырзакултас,Нияз,Ермектас,Аккелин,Кереге-тас,Кызылшилик,Урпек,Кызылагаш,Жаманкызылтау,Карашат,Ойсынбас,Далба.

Родословные:

Тайжан(Сейтен)-Азнабай-Акмырза-Мырзакул-Анай-Тели-Кулеке.

Сиполат-Маймак-Наурыз-Мырзакул-Анай-..

Канай-Туйте-Кудайберген-Кул-Анай-..

Манберды-Конысбай-Акжигит-Кудайкул-Анай-..

Шагырай би-Анет-Таттыбай-Нияз-Анай-..

Тобан-Аманжол-Богенбай-Нияз-Анай-..

Алыпкара(брат Сынтыбай би)-Шегир-Сатай-Жадыгер-Анай-..

Шате-Сасык би-Баубек-Сатай-Жадыгер-..

Кошан би-Жансары-Богенбай-Нияз-Анай-..

Бердалы(брат Кырбас)-Бадак-Олжабай-Сатай-Жадыгер-..

Сатбай би –Шотик би-Баубек-Сатай-Жадыгер-..

Жумабай-Олжабай-Сатай-Жадыгер-..

Кенжебай-Кабас-Таттибай-Нияз-Анай-..

Макубек-Керней-Тилемис-Кул-Анай-..

Отделение Талас-Тели. Подразделения: Байконды,Ельконды,Кенжебай.

1826-1830 гг.Старшина –Шортанбай  Шынкожа. Мырза-Бабатай  Иментык(Именке).Бий -Шукей Шектыбай.

1835 г. Старшина –Каскарау Шортанбай.Старшина-Каркымбай Бабатай

1848 -1854 гг.Старшина- Каскарау Шортанбай. Бий-Каркынбай Бабатай.

1866 г. Старшина- Малшыбай Дарауын.

Именные список от 1840 г.:

Каркынбай, сын Бабатаев, бий, 35 лет. Непостоянен. Зажиточен. Кулюке-Каржаской волости, рода талас-тилевского, отделения ильгондинского. С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. В 1838 г. удалялся к мятежнику Кенесары вместе с подведомственными киргизами, в 1839 г. хотя возвратился же, но преданности российскому правительству не доказал. Летние кочевки на западе, через урочище Учтаган и до Калгутана, а зимние – на урочище Агирек, в 80 верстах от приказа.

Именной список от 1846 г.:

Каскарау, сын Чортонбавев, почетный киргиз, 35 лет. Скромен и умен. Порядочного состояния. Кулюке-Каржаской волости, рода таласовского. С 1835 г. – аульным старшиною. Летние кочевки в северо-западе  через Еремен до Селеты; зимние – в Далбе, в 60 верстах от приказа.

Зимовки: Акирек,Ушбулак,Кызылтау,Далба.

Родословные:

Каскарау-Шортанбай-Шынкожа-Байконды-Талас-Есенгул-Тели-Каржас.

Каркынбай-Бабатай-Именке-Ельконды-Талас-Есенгул-..

Шукей-Шектыбай-Кенжебай-Талас-..

Малшыбай-Дарауын-Болтай-Байконды-Талас-..

Отделения :Токсан-Тели,Умбет-Алимбет, Касаболат-Алимбет.Подразделения-отделения Касаболат: Жанак,Жайпак,Бапак,Табылды и Жылкайдар.

1826-1830 гг. Бий-Сержан Бапак.Мырза-Бекмырза Есентугел.Мырза-Самай Табылды.Мырза-Жанай Боранбай.Мырза-Елемес Жайпак.

1835 г.Старшина-Тойгулы Жайнак. Старшина-Тургынбай Байсары.Старшина-Уразалы Маймак.Бий-Сержан Бапак.

1848 -1854 гг. Старшина,бий-Шака Елемес.

1866 г.Старшина-Жумабай Аккушук.Бий-Шака Елемес.

Зимовки: Айрыктас,Далба.Ушбулак,Белагаш.Ойсын-бас.

Родословные:

Тойгулы -Тайынша-Жайнак-Умбет-Алимбет-Кулыке-Каржас.

Тургынбай-Байсары-Бапак-Бабас-Касаболат-Алимбет-..

Уразалы-Майма(Маймак?)-Бапак-Бабас-Касаболат-..

Сержан би-Бапак-Бабас-Касаболат-..

Шака би-Елемес-Жайпак-Бабас-Касаболат-..

Жумабай-Аккушик-Усен-Жанак-Бабас-..

Жанай-Боранбай-Алдеберды-Базар-Умбет-Алимбет-..

Бекмырза-Есентугел-Жанак-Бабас-..

Самай-Табылды-Бабас-Касаболат-Алимбет-..

Отделение Даулет-Алимбет.Подразделения:Байболат,Жиенали-Акша,Маман-Акша,Манак-Акша.

1826-1830 гг.Бий -Толеген(Толен)  Есенаман.Бий-Карашора Есенаман.Мырза-Сугурбай Байкара.

1835 г. Старшина-Сары Токбура. Старшина-Толен Есенаман.Старшина-Арба Боранбай.

1848 г.Старшина-Сарсенбай Кашкынбай.Старшина- Жанке  Едыге.Старшина-Темешбай Отеке.

1854 г. Старшина –Сыртынбай Кашкынбай. Старшина-Темешбай Отеке.

1866 г.Старшина- Сыртынбай Кашкынбаев.Бий-Жанке Едыге.

Именной список от 1840 г:

Сары, сын Токбурин, почетный киргиз, 59 лет. Умен и хорошего поведения. Зажиточен. Кулюке-Каржаской волости, рода байбуринского. С 1833 г. – аульным старшиною. Летние кочевки в северо-западе  через Еремен до речки Селеты; зимние – в Далбе, в 60 верстах в северо-западе от приказа.

Именной список от 1850 г.:

Темишпай, сын Утекин, почетный киргиз, 45 лет. Смирен и хорошего поведения. Беден. Кулюке-Каржаской волости, рода акчинского. С 1840 г. – аульным старшиною. Летние кочевки в северо-западе  через Еремен до Селеты; зимние – в Далбе, в 60 верстах от приказа.

Зимовки: Токтыктау,Токкыстау,Азат,Далба.

Родословные:

Сары-Токбура-Байгельды-Байболат-Даулет-Алимбет-Кулыке-Каржас.

Толеген(брат Карашора би))-Есенаман-Жиенали-Акша-Рыскул-Даулет-Алимбет-..

Арба-Боранбай-Манак-Акша-Рыскул-Даулет-Алимбет-..

Жаик-Едыге би-Байтилес-Жылгельды-Байболат-Даулет-Алимбет-..

Сарсенбай(брат Сыртынбай)-Кашкынбай-Малгельды-Байболат-Даулет-..

Темешбай-Отеке-Есенаман-Жиенали-Акша-Рыскул-Даулет-..

Сугурбай-Байкара-Байкельды-Байболат-..

Отделения: Жаулыбай-Ойым,Баян-Ойым,Отен-Ойым,Коныр-Ойым.

1826-1830 гг. Бий-Буланбай Жакау.Мырза- Бестибай Борибай.

1835 г. Старшина-Косай Кашаган. Старшина-Кырбас(Карабас?) Буланбай.

С 1842 по 1848 год, в введении отделения Каржас-Сатылган-Жолымбет(Старшина-Куромбай Жузбай).

С 1850 по 1866 год  в ведении отделений Анай-Тели-Нияз(Старшина-Кошан Жансары).

Именные списки от 1840 года:

Кырбаш, сын Буланбаев, бий, 29 лет. Характера непокойного и легкомыслен. Зажиточен. Кулюке-Каржаской волости, рода утен-умиского, отделения исгондинского. С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. В 1838 г. удалялся к мятежнику Кенесары вместе с подведомственными киргизами, в 1839 г. хотя возвратился же, но преданности российскому правительству не доказал. Летние кочевки на западе, через урочище Учтаган и до Калгутана; зимние – на урочище Джиман-Кызылтаве, в 40 верстах от приказа.

Косай, сын Чочаганев, бий, 34 лет. Порочной нравственности. Беден. Кулюке-Каржаской волости, рода джавлубай-уюмского.С 1835 г. – аульным старшиною. Награжден не был. В 1838 г. удалялся к мятежнику Кенесары вместе с подведомственными киргизами, в 1839 г. хотя возвратился же, но преданности российскому правительству не доказал. Летние кочевки на западе, через урочище Учтаган и до Калгутана; зимние – на урочище Аккылене, в 70 верстах от приказа.

Зимовки: Белагаш,Жаман-кызылтау,Аккелин,Уштаган.

Родословные:

Карабас-Буланбай би-Жакау-Отен-Жанат-Ойым-Кулыке-Каржас.

Бестибай-Борибай-Жаулыбай-Ойым-..

Косай-Кашаган-Борибай-Жаулыбай-Ойым-..

Аяшинов Даурен,историк-краевед.

Приложение.

Тайжан и Сейтен Азнабаевы.

Азнабаевы,одни из самых состоятельных людей в первой половине XIX века. По сведениям Шокана Уалиханова,Азнабай Акмырзин вместе с сыновьями владел до 17 000 лошадей.В 1838 году,Тайжан(1802-1839) и Сейтен(1800-1840) присоединяются к народно-освободительному восстанию Кенесары Касымова, и принимают самое активное участие.

Профессор Ермухан Бекмаханов в своем труде по восстанию Кенесары Касымова отмечает:

«Тогда же к вооруженной борьбе Кенесары Касымова присоединились казахи Баян-Аульского окружного приказа. Одним из деятельных организаторов восстания казахов этого округа был Сейтен Азнабаев, который первым присоединился со своей Каржасовкой волостью к Кенесары и стал его ближайшим сподвижником.

Сейтен Азнабаев был человеком с большим кругозором. Он рано испытал на себе всю тяжесть колониального гнета царизма и был очевидцем того, как царские колонизаторы вместе с султанами отбирали у казахов лучшие земли и пастбища и лишали их жилищ.

Его брат Тайжан в борьбе против царских колонизаторов был убит, а его семья была сослана на вечное поселение в Туринск.

Сейнету Азнабаеву не долго пришлось бороться вместе с Кенесары. Царским властям удалось захватить его. Им казалось ,что теперь, после поимки зачинщика восстания, казахи Баян-Аульского округа вернутся на свои прежние кочевья. Но они ошиблись. На смену Сейтену Азабаеву выдвинулись другие.

За доставление Сейтена Азнабаева в руки царских палачей предатель Кубатов был представлен к большой награде. По получении известия о поимке Сейтена Азнабаева, начальник штаба Сибирского корпуса генерал-майор Фондерсон писал « Немедленно прислать в Омск Сейтена Азнабаева под строгим караулом и закованным».

Сейтен Азнобаев предстал перед судом при Омском Ордонанс-Гаузе. Во время судебного процесса полковник Ладыженский предупреждал Горчакова: «Сейтен, по влиянию своему, вреден для степи, и оставлять его в ней значит нажить другого разбойника. Он несравненно хитрее и гораздо виновнее казненного брата»

Машхур Жусуп Копеев в своих трудах по истории ,писал: «Весь скот оставленный покойным Азнабаем своим сыновьям Сейтену и Тайжану,был передан братьями войску Кенесары..»

В народной памяти Тайжан и Сейтен всегда останутся национальными героями ,примером сильной воли и мужества на пути к независимости.

[1] Жизнедеятельность будущего ага-султана Баян-аульского округа –Мусы Шорманова, достаточно широко была ранее освещена во множественных публикациях и изданиях ученых-историков и краеведов.

[2] Читайте в приложении, информацию про братьев Азнабаевых.

Волостные управители.

По сведениям 1826 года ,в составе Тортуыльской волости под управлением бия Шона Едыгина. С образованием округа в 1833 году, Шон-бий(1764-1835) утвержден в должности старшего ага-султана округа, кем и прослужил остаток своей жизни . Бий Шон Едыгеулы, один из первых ага-султанов не султанского происхождения( не из рода Торе-прим.авт) отличался не повторимыми качествами мудрого и дальновидного бия. По поступкам своим был более склонен к российской ориентации, в отличии от своего брата (не менее известной фигуры) –бия Торайгыра, вступившего в противостояние с администрацией и политикой Российской империи. Первые архивные сведения о Шоне в качестве бия, были еще в 1806 году зафиксированы в работе российского путешественника и ученого Я.П.Гавердовского ,что свидетельствует о его достаточно раннем признании среди сородичей. Более полное ознакомление с его жизнедеятельностью, сегодня стали возможны благодаря множеству публикаций павлодарских и столичных историков. Родословная Шона: Шон-Едыге-Толыбай-Жангозы-Айдабол-Кулболды-Шуманак-Сугуншы-Суйюндык-Мейрам сопы-Аргын.

Первый волостной управитель  Жангозы-Айдабульской волости в составе Баян-Аульского округа(с 1833 года по 1837 год) бий- Зан Барменев.

В сведениях 1835 года, богат, имеет с отцом 2500 лошадей. Родословная Зана: Зан-Бармен-Мамыт-Лапак-Жангозы-Айдабол.

С 1838 по 1844 год, волостной управитель,бий – Турсумбай Еламанов.

Именной список Турсумбая от 1845 года: Турсумбай,сын Еламанов,бий 83 лет.Умен,честен и справедлив.Богат. Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения еламанского. С 1838 года- волостным управителем,от сей должности отказался за старостью лет.Командиром Отдельного Сибирского корпуса награжден за мужество при преследовании и стычке с мятежными киргизами при нападении на аулы суконным халатом,обложенным галуном,в 1840 году. Летние кочевки в северо-западной стороне через урочище Алыкуль до Чокомана;зимние на урочищах Каратал и Каратумсук,в 35 верстах в Джаман-ауле.

С 1845 года волостной управитель бий- Базыл Турсунбаев.

Именной список Базыла от 1850 года: Базиль Турсунбаев,бий 53 лет.Тих,кроток и не дальновиден.Зажиточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского. С 1845 года- волостной управитель.Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Алыкуль до Чокомана.Зимние  -на урочище Карачилик в 20 верстах от приказа. Родословная Базыла : Базыл би-Турсунбай би-Еламан-Толебай-Жангозы-Айдабол.

С 1851 по 1855 год волостной управитель-бывший заседатель округа, бий-Секербай Малгельдин.

Именной список Секербая от 1950 года: Секирбай, сын Малгельдин,старшина,43 лет.Горд,умен,честен и довольно образован.Зажиточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения малгельдинского.С 1839 года по 1843 исправлял должность заседателя. В 1830 году был награжден старшинским званием,а в 1833 году кафтаном от областного начальника. Поведениями и поступками своими всегда доказывает большую преданность российскому правительству. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Алыкуль до Чокомана.Зимние  -на урочище Имандыл в 60 верстах от приказа.

В 1862 году Секербай удостоин чином есаула и избирается вновь заседателем округа. Родословная Секербая: Секербай-Малгельды-Толебай-Жангозы-Айдабол.

С 1855 по 1874 год волостью длительное время управлял старшина,позднее бий- Кусаин Боштаев(1833-1904).

Формулярный список от 1865 года: Хусаин Боштаев,волостной управитель Джангозы-Айдабульской волости Баян-Аульского округа,32 лет,исповедания магометанского.Знаков отличия не имеет.Получает жалования в год 43 руб. серебром.Из обер-офицерских детей.В службу вступил по выбору киргизского народа и утвержден г. Военным губернатором Области сибирских киргизов волостным управителем -1855 г..ноября 30.За успешный сбор ясака с киргизов за 1856 год,от военного губернатора изявлена благодарность.Господином генерал-губернатором Западной Сибири 15 ноября 1858 года,награжден похвальным листом.Прикосновен к делу о смерти киргизски Ултан,которое производством следствия окончено и представлено на рассмотрение в областное правление. Женат на Минотай Бердалиной(дочери Бердалы Казангапова-прим авт.),имеет сына Узубаира-род.1858 г.ноября 27,и дочь Куляндам-род.1857 году,марта 30,находятся при нем,исповедания магометанского.

Уже позже с 1884 года,Кусаин вновь еще около 20 лет будет руководить уже новой, Акбеттауской волостью.Родословная Кусаина: Кусаин-Боштай би-Турсынбай би-Еламан-Толебай-Жангозы-Айдабол.

С 1872 по 1874 год ,по очередной реформе волость будет обьединена с Ажыбай-Канжыгалинской волостью. В 1878 году волость переименуют в Акбеттаускую.С 1884 года род Ажыбай-Канжыгалы уже в другой волости.

Бии и аульные старшины .

Отделения Лапак-Мамыт,Лапак-Косте,Лапак-Есагасы.

1830 г. Бий –Зан Бармен.Бий-Шалеке Байтели.

1835 г. Старшина - Шауен  Шалеке. Бий-Бекарыстан Байтели.Старшина -Асаубай Балык. Бий –Балык Казыбай.

1848 г. Старшина  –Кареке Бармен. Бий-Зан Бармен.

1854 г. Старшина-Жанибек Карсакбай. Бий -Кареке Бармен.

1861-69 гг. Старшина  отделений-Тастан Кареке. Бий- Кареке Бармен.

Именные списки от 1850 года:

Аксары,сын Батырев,почетный киргиз,54 лет. Тихомирный.Достаточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода лапакского.Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты; зимние-на юго западе при урочище Далба,в 80 верстах от приказа.

Асаубай,сын Балыков,почетный киргиз,55 лет.Тихий.Посредственного состояния. Джангозы-Айдабульской волости,рода лапакского.Летние кочевки по тем же речкам;зимние-при сопке Джаман-Аулы,в 35 верстах от приказа.

Джапек,сын Буранов,почетный киргиз,40 лет.Тихомирен.Достаточен. Джангозы-Айдабульской волости,рода костинского.Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты; зимние-на юго западе при урочище Урман кыстау и Коскотур.

Избасар,сын Казыбаев,35 лет.Прост и тих.Достаточен. Джангозы-Айдабульской волости,рода  лапакского. Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты; зимние-на юго западе при урочище Далба,в 80 верстах от приказа.

Малдыбай,сын Аксарин,почетный киргиз,35 лет. Сварлив и надменен..Достаточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода лапакского.Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты; зимние-на юго западе при урочище Джаман-Далба,в 85 верстах от приказа.

Зимовки отделений: Далба,Жаман-Далба,Орман-кыстау,Жаман-аул.

Родословные:

Зан(братья Кареке,Тастан)-Бармен-Мамыт-Лапак-Жанкозы-Айдабол.

Шауен-Шалеке(брат Бекарыстан)-Байтели-Мамыт-Лапак-..

Жанибек-Карсакбай(брат Асаубай)-Балык-Казыбай-Косте-Лапак-..

Малдыбай-Аксары-Батыр-Мамыт-Лапак-..

Жапек-Боран-?-Косте-Лапак-..

Избасар-Казыбай-?-Косте-Лапак-..

Отделения  Коскулак.

1830 г. Бий -Жалтыр Коскулак.Бий-Андрей (Айтимбек) Коскулак.

1835 г. Старшина -Кулен Шурек.Старшина -Шапат Туман. Бий-Конакбай Бодеш.

1848-66 гг.В ведении отделения Толебай.

Именной список от 1850 года:

Чапат,сын Туманов,старшина 39 лет.Тих и справедлив.Достаточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода коскулакского.В 1833 году награжден старшинским званием. Летние кочевки по речкам(Ащи-су,Чидерты,Уленты,Карабулак до Селеты);зимние-при урочище Караадыр, в 25 верстах на северо-запад от приказа.

Зимовки отделений : Караадыр,Кызылшилик,Шоман,Сарыадыр.

Родословные:

Жалтыр(брат Андрей)-Мыржык-Коскулак-Жангозы-Айдабол.

Конакбай-Бодеш-Коскулак-..

Кулен-Шурек-Коскулак-..

Шапат-Туман-Коскулак-..

Отделения Сары и Козыбак.

1830 г. Бий  Ботбай Нар.Бий –Жан Досалы.

1835 г. Старшина – Кейкы Ботбай.Старшина -Шабан Ботбай. Бий- Ботбай Нар. Бий -Жабай Оразак.

1848-1854 гг. Старшина отделения-  Таттибай Узденбай. Старшина-Каскабас Ботбай.Бий-Бектемир Ералы.Бий-Лаба Нар.

1866 г. Старшина отделения-Катыкей Тюсшы.

Именные списки от 1842 года:

Бектемир,сын Иралин,бий 70 лет.Скромен и легковерен.Богат.Джангозы-Айдабульской волости,рода джангозы-саринского.Должности не исправлял.В 1838 году удалялся к мятежнику Кенесары Касымову,откуда вернулся в 1839 году,но ни преданности к правительству,ни покорности особенной  не замечено. Летние кочевки в северо-западной стороне от урочища Алыкуль и до Чокомана;зимние на урочище Коныр-Таш,от приказа 20 верст.

Ботбай,сын Наров,старшина,65 лет.Умен,честен и скромен.Зажиточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода саринского.Должности не исправлял.Наград нет. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западной стороне от урочища Алыкуль и до Чокомана;зимние на урочище Акпан-Таш,в 15 верстах от приказа.

Кийка,сын Ботбаев,старшина, 34 лет.Не дального ума и легкомысленен.Зажиточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода саринского.С 1833  по 1838 год был аульным старшиною,от сей должности удален по подозрению уклониться к мятежнику Кенесаре.Награжден не был.В преданности малонадежен,за что и был удален от должности,состоит на поручительстве. Летние кочевки в северо-западной стороне от урочища Алыкуль и до Чокомана;зимние на урочище Караташ,в 20 верстах от приказа.

Именные списки от 1850 года:

Лоба,сын Наров,бий,73 лет.Смирен и честен.Зажиточен. Джангозы-Айдабульской волости,рода саринского.Награжден не был. Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты ;зимние при озере Кумдыкуль ,в 30 верстах от приказа.

Буркутбай,сын Тойбазаров,бий,29 лет.Умен ,хитер и искателен.Порядочного состояния. Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения саринского. Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты; зимние в восточной стороне при урочище Муголдах,в 17 верстах от приказа.

Найзабек,сын Байсарин,почетный киргиз,45 лет.Прост и скромен.Беден. . Джангозы-Айдабульской волости,рода саринского.Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты ;зимние-на северо- западе,при сопке Коныр-таш,в 30 верстах от приказа.

Шандыбас,сын Лобин,почетный киргиз,35 лет.Скромен.Достаточен. Джангозы-Айдабульской волости,рода саринского.Награжден не был. Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты ;зимние при озере Кумдыкуль ,в 30 верстах от приказа.

Зимовки отделений: Кызылшилик,Караадыр,Сарыадыр,Сарыбуйрат,Коктас,Сарт,Адыр,Ботан-борик,Кияртас,Карасу,Кумдыколь.Муялды.

Родословные:

Кейкы(братья Шабан,Каскабас)-Ботбай(брат Лаба)-Нар-Сары-Жангозы-Айдабол.

Жан-Досалы-Сары-..

Таттибай-Узденбай-Досалы-Сары-..

Бектемир-Ералы-Сары-..

Жабай-Оразак-Козыбак-Сары-..

Катыкей-Тюсшы-?-

Найзабек-Байсары-?-Сары-..

Отделения Толебай-Едыге ,Толебай-Еламан,Толебай-Жолан,Толебай-Ельгельды,Толебай-Малгельды.

1830 г. Бий-Шон Едыге. Бий-Малгельды Толебай. Бий-Турсумбай Еламан.

С 1835 по 1842 год. Старшина-Абет Торайгыр.Старшина -Кутемген Шон. Бий -Кигара Едыге.Бий -Итемген Шон.Старшина -Базыл Турсымбай.Старшина-Кылжырбай Турсымбай.Старшина-Жанбакы Шонты.Бий -Турсынбай Еламан. Бий-Айтбакы Шонты. Бий,в чине поручик-Боштай Турсынбай. Бий-Отемис Жауке.Старшина-Жантай Нуралы.Бий-Мастек Ботан.Старшина-Тилеке Капак.Бий-Капак Отар.Старшина-Шокаман Кодык. Бий-Кодык Ельгельды.Старшина-Серкебай Малгельды.Старшина-Боктерги Акпан.

1848 г. Старшина-Токтар Сютемген.Старшина-Байжан Кутемген.Бий-Итемген Шон.Бий-Базыл Турсынбай.Старшина,бий-Жанбакы Шонты.Бий-Айтбакы Шонты.Старшина,бий-Жантай Нуралы.Бий-Мастек Ботан.Старшина-Тилек Капак.Бий-Капак Отар.Старшина-Шокаман Кодык.Старшина-Секербай Малгельды.

1854 -66 гг. Старшина-Буркутбай Тойбазар.Старшина-Боктерги Акпан.Старшина –Жантай Нуралы.Старшина-Жанбакы Шонты.Старшина-Токтар Сютемген.Старшина-Абайдильда Итемген.Бий-Итемген Шон.Бий-Жалбыр Шон.Бий-Илен Тауке.Бий-Тойбазар Отар.

Именные списки от 1841 года:

Айтбака ,сын Чонтин,бий 31 года.Умен,расторопен и сметлив.Порядочного состояния.Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского.Должности не исправлял.Хорошим поведением оправдал о себе доверенность и не подает никакой причины сомневаться в преданности правительству. Летние кочевки в северо-западной стороне от урочища Алыкуль и до Чокомана;зимние на урочище Кейташ-Тумсук,от приказа 25 верст в северную сторону.

Абет,сын Турайгыров,старшина, 34 лет. Расторопен,умен и честен.Богат.Джангозы-Айдабульской волости,рода тюлебайского,отделения идыгинского.Был аульным старшиной с 1835 по 1838 год,от сей должности уволен по собственному желанию.В 1838 году во время бывших в степи беспорядков ,похвальными действиями совершенно оправдал доверие к себе начальства и доказал преданность свою склонением многих киргизов оставить намерение свое удалиться к мятежнику Кенесары Касымову.

Бокторгы,сын Акпанов,старшина 40 лет.Богат,Джангозы-Айдабульской волости,рода тюлебайского,отделения малгельды.Должности не исправлял.В 1838 году награжден старшинским званием. Под судом не был. Летние кочевки в северо-западной стороне от урочища Алыкуль и до Чокомана;зимние на урочище Акпан-Таш,в 15 верстах от приказа.

Жанбаки ,сын Чонтин,бий, 31 года.Умен,но не решителен.Зажиточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделение маулюм-еламановского.С 1835 года-аульным старшиною.Награжден не был.В 1838 г. с подведомственными ему киргизам удалялся к Кенесары Касымову,в 1839 году возвратился,но преданность его к правительству сомнительна. Летние кочевки в северо-западной стороне от урочища Алыкуль и до Чокомана;зимние на урочище Карасай,в 16 верстах от приказа.

Джантай ,сын Нуралин,бий, 37 лет.Легкомысленен.Недостаточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделение мендыбай-еламановского.С 1835 года-аульным старшиною.Награжден не был.В 1838 г. с подведомственными ему киргизам удалялся к Кенесары Касымову,в 1839 году возвратился, но преданность его к правительству сомнительна. Летние кочевки в северо-западной стороне от урочища Алыкуль и до Чокомана;зимние на урочище Беректы, в 20 верстах от приказа.

Итемген,сын Шонов,бий 47 лет.Прост и недальновидного ума.Богат. Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения идыгинского.. С 1833 по 1837 год- был аульным старшиною,от должности удален по желанию народа.Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Алыкуль до Чокомана.Зимние  -на урочище Кызыл-таш в 20 верстах от приказа.

Кутемген,сын Шонов,бий 40 лет.Скромен и честен.Богат. Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения идыгинского.. С 1835 года аульным старшиною. Награжден не был.Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Алыкуль до Чокомана.Зимние  -на урочище Маюлдах в 12 верстах от приказа.

Кельжербай,сын Турсунбаев,бий 34 лет.Хороших качеств и умен..Зажиточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения еламанского.С 1842 года-аульным старшиною.Награжден не был. В преданности правительству благонадежен..Летние кочевки в северо-западной стороне через Уленту;зимние на урочищах Каратал и Каратумсук,в 35 верстах в Джаман-ауле.

Сутемген,сын Шонов,бий 40 лет.Смирен и честен.Богат. Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения идыгинского.Должности не исправлял.Награжден не был.Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Алыкуль до Чокомана.Зимние  -на урочище Айдарлы в 20 верстах от приказа.

Чокоман,сын Кудуков,старшина 34 лет.Скромен и честен.Недостаточен. Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения еламанского.С 1835  года-аульным старшиною. Летние кочевки в северо-западную сторону через урочище Алыкуль до Чокомана.;зимние на урочище -Карагайлы булак.

Именные списки от 1850 года:

Байбакы ,сын Чонтин,бий 40 лет.Честен и хорошего поведения.Недостаточен.Джангозы-Айдабульской волости,рода иламановского. Летние кочевки по тем же речкам(Ащи-су,Чидерты,Уленты,Карабулак до Селеты);зимние-при сопке Баянской,в западной стороне в 17 верстах от приказа.

Ес,сын Таукин,почетный киргиз,40 лет.Тих и скромен.Посредственного состояния. Джангозы-Айдабульской волости,рода ильгельдинского. Летние кочевки по тем же речкам(Ащи-су,Чидерты,Уленты,Карабулак до Селеты);зимние-при озере Карасорском в 26 верстах от приказа.

Джалбыр,сын Шонов,бий ,45 лет.Тих и скромен.Богат. Джангозы-Айдабульской волости,рода идыгинского. Летние кочевки по тем же речкам(Ащи-су,Чидерты,Уленты,Карабулак до Селеты);зимние-при урочище Караадыр, в 20 верстах от приказа.

Байжан,сын Кутемгенев,старшина 30 лет. Прост и умен. Порядочного состояния. Джангозы-Айдабульской волости, рода толебайского, отделения идигинского.Исправлял должность управителя[1] с 1844 по 1845 год. Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты; зимние на урочище Кара-адыр, в 17 верстах от приказа.

Илен,сын Таукин,бий,55 лет.Человек обыкновенный и хорошего поведения.Посредственного состояния. Джангозы-Айдабульской волости,рода ильгельдинского. Летние кочевки по тем же речкам(Ащи-су,Чидерты,Уленты,Карабулак до Селеты);зимние-при озере Карасор в 26 верстах от приказа.

Ирсары,сын Чектыбаев,почетный киргиз,61 года.Тихий.Беден. Джангозы-Айдабульской волости,рода толебай-идыгинского.Летние кочевки при Чедырте и Уленте;зимние на урочище Карабулак,в 85 верстах от приказа.

Мастек,сын Ботанов,бий 58 лет.Нескромен,недальновиден и горд. .Джангозы-Айдабульской волости,рода ильаманского. Летние кочевки по тем же речкам(Ащи-су,Чидерты,Уленты,Карабулак до Селеты);зимние на западной стороне при урочище Кошы-Чоробай,в 35 верстах от приказа.

Тойбазар,сын Отаров,бий,70 лет.Тих и скромен.Достаточен. Джангозы-Айдабульской волости,рода ильгондинского. Летние кочевки по тем же речкам(Ащи-су,Чидерты,Уленты,Карабулак до Селеты);зимние в северо- западной стороне при урочище Отар-булак,в 18 верстах от приказа.

Худайберген,сын Доголаков,почетный киргиз,40 лет.Скромен.Порядочного состояния. Джангозы-Айдабульской волости,рода ильгондинского. Летние кочевки по тем же речкам(Ащи-су,Чидерты,Уленты,Карабулак до Селеты);зимние при сопке Тютей,на юго-западев 75 верстах от приказа.

Шагыр,сын Отаров,бий,75 лет.Тих и прост.Беден. Джангозы-Айдабульской волости,рода ильгондинского. Летние кочевки по тем же речкам(Ащи-су,Чидерты,Уленты,Карабулак до Селеты);зимние в северо- западной стороне при урочище Отар-булак,в 18 верстах от приказа.

Зимовки отделений: Найзатас,Карасал,Жыландыбулак,Караколь,Шокпартас,Кызылтас,Косшокы,Койтас,Акшокы,Бесадыр,Берекетсары,Караунгир,Карабулак,Жалгыскаин,Айдыралы,Сарыолен,Сарыжал,Кемертас,Жасылколь,Обалысары,Жаманадыр.

Родословные:

Итемген(братья Кутемген,Сютемген)-Шон би(брат Кигара)-Едыге би-Толебай-Жангозы-Айдабол.

Абет-Торайгыр би-Едыге би-..

Секербай-Малгельды-Толебай-..

Базыл-Турсумбай-Еламан-Толебай-..

Жанбакы(братья Айтбакы,Байбакы)-Шонты-Еламан-Толебай-..

Жантай-Нуралы-Еламан-..

Мастек(Кудайберген)-Ботан-Еламан-..

Тилек-Капак-Отар-Жолан(Елгельды?)-Толебай-..

Шокаман-Кодык-Ельгельды-Толебай-..

Буркутбай-Тойбазар(брат Шагыр)-Отар-Жолан(Ельгельды?)-..

Боктерги-Акпан-Малгельды-Толебай-..

Илен(брат Ес)-Тауке-Ельгельды(Жолан?)-Толебай-..

Ерсары-Шектыбай-?-Едыге-Толебай-..

Отделения Баян ,Истыкмурт и Телеу[2].

1830 г. Бий -Игилик Койбагар.

1835-1848 гг. Старшина –Мустафа Жанибек.Старшина,бий-Ораз Кырбас.Бий-Боз Бокай. Старшина –Кара Мынжасар.Старшина –Садак Балта.Бий-Игилик Койбагар.  Старшина –Кыпшак Отепберды. Бий-Култай Шуак.

1854 г. Старшина отделений-Огузбай Мустафа. Старшина-Самек Итемген. Старшина-Калак Култай

1866 г. В ведении отделений Толебай.

Именные списки от 1841 года:

Кара,сын Мынжасаров,бий, 45 лет.Не решителен и беспечен.Порядочного состояния..Джангозы-Айдабульской волости,рода баянского.С 1835 года-аульным старшиною.Награжден не был.В 1838 г. с подведомственными ему киргизам удалялся к Кенесары Касымову,в 1839 году возвратился,но преданность его к правительству сомнительна.Летние кочевки в северо-западной стороне от урочища Алыкуль и до Чокомана;зимние на урочище Каратумсук,в 16 верстах от приказа.

Ураз,сын Кырбашев,бий 45 лет.Скромен и честен,Зажиточен. Джангозы-Айдабульской волости,рода истыкмуртовского.С 1835г.-аульным старшиною. Летние кочевки в северо-западной стороне от урочища Алыкуль и до Чокомана;зимние на урочище Кши-Алыкуле,в 40 верстах от приказа.

Именные списки от 1850 года:

Алтымыш,сын Малгельдин,почетный киргиз,47 лет.Сварлив и груб.Достаточен. Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения баянского. Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты; зимние на урочище Каратас, в 18 верстах от приказа.

Зимовки отделений: Каратас,Каратумсук,Жарыккудук,Карабас,Бидайык,Таскара,Койтас,Жаманадыр.

Родословные:

Игилик-Койбагар-Баян-Жангозы-Айдабол.

Мустафа-Алуа-Жанибек-Акмырза-Истыкмурт-Ескельды-Аблай-Жангозы-..

Боз-Бокай-Кудыс-Истыкмурт-..

Ораз-Кырбас-Акмырза-Истыкмурт-..

Кара-Мынжасар-Баян-..

Садак-Балта-Кошен-Баян-..

Самек-Итемген-Балта-..

Калак-Култай-Шуак-?-Телеу-?

Кыпшак-Отепберды-?-Телеу-?

Торе и Кожа.

По исчислению 1835-1854 годов записаны следующие султаны:

Касым Турсынов , Косым Турсынов,Кушик Жаубасаров,Тастан Жаубасаров.

Именной списки от 1850 года: Касым,сын Турсунов,султан,47 лет.Прост и тих.Джангозы-Айдабульской волости,при роде саринском.Летние и зимние кочевки в западной стороне при ключе Абетей-булак,в 16 верстах от приказа.

Тастан,сын Жаубасаров,султан,35 лет.Сварлив и вороват.Джангозы-Айдабульской волости,при роде саринском. Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты; зимние кочевки при урочище Керейги-таш.

В сведениях 1866 года добавляется: Жандабек Косым.

Родословные: Жандабек-Косым(братья Касым)-Турсын(брат Жаубасар)-Тауке султан-Самеке хан-Аз Тауке хан-..

В именных списках 1850 года,присутсвует Жунус-кожа Айбасов: Янус-Хожа,сын Айбасов,почетный киргиз,43 лет.Скромен и прост.Беден. Джангозы-Айдабульской волости,рода толебайского,отделения баянского. Летние кочевки в западной стороне по речкам Ащи-су,Чидырте,Уленте,Карабулаке,и Чийлы до Селеты; зимние на урочище Кара-адыр, в 14 верстах от приказа

Аяшинов Даурен,историк-краевед

[1] В официальных же ведомостях этих сведений нет, возможна ошибка составителя

[2] Отделение Телеу фактически не относиться к роду Айдабол, и его происхождение можно прояснить из «Материалов киргизского землепользования.Павлодарскийй уезд.1903 год»,где сказано что данный род принадлежит к родам Малого жуза и осел и породнился с Айдаболами в первой половине XVIII века.

Последние события в Киеве, когда с постамента скинули памятник Ленину побудили меня написать пост о том что я сам лично думаю о нем.

На протяжении всей моей жизни мое отношение к нему менялось. Причем зачастую кардинально, постепенно сбавляя амплитуду и остановившись в одной точке. Это свойственно многим вещам в нашей жизни в детстве и юности взгляды меняются очень быстро, с возрастом они устаканиваются и постепенно становятся неподвижными кирпичами на которых стоит здание личности человека. То что Ленин один из таких камней это бесспорно - это наша с вами история. Это отнюдь не пост восхваления Ильича, қызылжағалар достаточно насолили моим предкам по материнской линии - они были раскулачены и сосланы в Семипалатинск из Кустанайской области, да и вообще смена экономико-политического устройства в целом не пошла им на пользу.

Это пост о том, что я думаю о Ленине. Наверное старшее поколение, которое писало подобные сочинения в школе или университете сыто им по горло. И видимо от этой истошности пропаганды Ленина в СССР старшее поколение очень скупо рассказывало новому поколению о нем. А наше поколение почти ничего не может рассказать своим детям. А рассказывать надо, ведь это наша история, а свою историю надо знать, чтобы её плохие страницы не повторялись забытые потомками и пересочиняемые заново. Потому что когда я спрашиваю у своих племянников о том кто такой Ленин и слышу в ответ - писатель, я должен бы вроде и радоваться - мы стерли из памяти нового поколения, как сейчас модно говорить "рабские страницы", а с другой стороны - Ведь не прошло еще и ста лет как впереди такой же толпы какая сегодня на майдане в Киеве Владимир Ильич захватил власть в Петрограде. Хотя если приглядеться и толпа другая и причины низвержения другие. Но это уже другая история, а пока о Ленине, по порядку.

С Лениным я познакомился когда учился читать и в конце Азбуки был стих про дедушку Ленина. Я помню что тогда спросил у мамы, кто это, на что получил ответ что это такой человек, который руководил страной. Этого объяснения мне в 4 года было достаточно и о том какой именно страной и как руководил этот человек я дознаваться не стал. Потом по телевизору я услышал много интересного про этого человека. В основном показывали его не очень хорошим, мягко говоря, человеком но при этом все вокруг говорили о том что он был хорошим. Такой диссонанс мнений в любом пробуждает интерес и я начал читать. Конечно же сразу его произведения я читать не стал а читал то что было под рукой, сякого рода переписки и прочую дребедень, в которой я ни слова не понимал. Ну и забросил перейдя на Тарзана, Маугли и прочие вещи которые должны были занимать мой мозг в то время. Во время студенчества интерес вернулся и прочитал некоторые его труды и труды о нем, благо в библиотеках еще лет 20 материалов советского производства будет ой как много. А может быть бумажные библиотеки в Казахстане так и умрут заполненными книгами советского периода, уступив место электронным библиотекам и книгам.

Я не буду вдаваться подробно в его взгляды на жизнь и мироустройство, хотя скорее всего, в непонимании их и кроется основная проблема того что люди воспринимают его неправильно, а сконцентрируюсь на его следе в истории. Коротко скажу что конечно же, взгляды его были настолько обширны и всеобъемлющи, что большинство людей ухватив один их аспект пытаются выдать всю его теорию как неправильную. Хотя это все равно что сказать что человек пропалывающий грядку неправ поскольку он убивает растения, пусть и сорняки, которые бы давали кислород.

Сейчас принято показывать в основном то что Ленин принес народу страдания и голод. О том что тот же самый народ насильно вталкивали в двадцатый век заставляя учится читать и современному ремеслу умалчивается. Умалчивается о том что страны подобные окраинам Российской Империи такие как Монголия, Афганистан и другие и сейчас по прошествии ста лет живут не очень хорошо, при том что помощь от Советского Союза им также оказывалась. К тому же в случае простого распада Российской Империи без промежутка в виде Советского Союза страны входившие в состав Империи потерпели бы куда больший урон нежели будучи в Советском Союзе. Казахстан например как буферная зона во время Большой Игры, которая, нужно сказать, продолжается и сейчас, как мы видим, был бы обречен. Обречен на нестабильность.

Честно говоря идеи Ленина о всеобщем равенстве и братстве не могут не нравится основной части народа. Конечно же богатым правым о равенстве прав всех людей нравится не могут и соответственно они выступают против них. Но когда богатые на BMW X6 или Porsche Cayenne сбивают небогатых и при этом остаются невиновными все сразу говорят о о равенстве прав всех людей и становятся левыми. Просто многие понимают под равенством - равенство всего и прав и соответственно имущества.

Больше всего из впечатлений о Ленине мне понравились впечатления Герберта Уэллса, великого провидца и фантаста, претворение в жизнь идей которого мы иногда видим вокруг, но скорее всего не увидим еще долго, потому что чем более велик гений тем дольше его значимости не воспринимают, как было с Да Винчи, Эйнштейном и самим Лениным. Так вот в своих впечатлениях Уэллс, чье мнение невозможно было купить, ибо купить человека живущего в будущим современными ему средствами невозможно, был поражен масштабом и грандиозностью планов Ульянова. Может быть и сам Ленин жил в будущем, потому что даже у Уэллса - писателя-фантаства в его книге "Россия во мгле" последняя глава посвященная Ильичу называется "Кремлевский мечтатель". Но этот самый мечтатель сделал невообразимое. В капиталистическом мире, который по предположениям Маркса должен был войти в эпоху социализма, а затем и коммунизма эволюционным путем через много много лет, этот человек революционным путем привел страну к социализму вопреки всему остальному миру. Все было против него и внутри страны и снаружи нее. Никто не хотел не то чтобы революции - в Российской Империи последние сто лет и эволюция то шла с трудом. Вспомним пример реформатора Столыпина, на которого было совершено множество покушений и которого убили в том самом Киеве в сентябре 1911 года. А ведь он проводил только аграрную реформу. Ленин же изменил всю формацию государства.

Что касается памятников Ленину - то их снос это как минимум неразумное решение. Согласен их наверное было слишком много. Но это наша история, а у истории должны быть материальные памятники. К тому же на истории можно делать деньги. А если истории нет то соответственно нельзя. Большевики тоже не особенно мягко относились к памятникам. Но многие из них они оставили, даже несмотря на то что многие из них не несли никакой функциональной нагрузки в советское время.

Чувак уже зарабатывает на истории

В заключение хочу сказать что воспринимать Ленина можно как угодно - как строителя тюрьмы народов, как гения или сатану, некоторые даже считают что он гриб но то что нужно относится к нему с уважением это однозначно.

Ғаламтордың әртүрлі беттерінен қазақ руларының түпкі аталарына ревизия жасау тағы да көріне бастады. Көшпелі Азияға шекесінен қарайтын батыс пен кей тұсы күмәнді қытай деректеріне, өз арамыздағы тарихтан гөрі әдебиетке етене кейбір бауырларымыздың айтқандарына сілтеме жасайды көпшілігі. Ұлттық деңгейге шығуға өресі жетпей, рулық деңгейде малтығып жатқан коментшілерге азық табылды. Қазақтың  арғын, найман, керей, жалайыр, уақ, қыпшақ, маңғыт, сіргелі, шапырашты сияқты іргелі руларын бір бейшара- «мыңғұл» деп, екінші байқұс- «қарақытай» деп тартысып жатыр. Әсіресе, арғын мен найманды жілік майына дейін шақпақшы. Бірақ, өрелері жетпей бұлғақтап жүр. «Арғын өздерін Қодан биден таратады. Осы атаудағы «о» әрпінің орнына «и» әрпін қойсаң қидан (қарақытай) деген сөз шықпай ма? Бұдан артық не дәлел керек? Шыңғысханның тұсында арғын ауызға алынбайды. Демек, қидан- қарақытайлар осылар» деп жер тепкілепті. Арғындардың ол заманда қайда екенін Шәкәрім қажы 1911 жылы жарық көрген шежіресінде айтып кетті (Шакарим Кудайбердиулы. Родословная... Алма- Ата, «Жазушы», 1990 г. 77 стр) Бір ғасыр өтіпті. Ең болмаса соны білмесе тарихта несі бар екен?

Жүрек ауырады. 1897 жылғы патша санағындағы бар- жоғы 535 мың өзбектің бүгін 30 миллионға тақады. Өзбек жеріндегі барлық ұлттарды өзбектендіріп, өзбек деген біртұтас ұлт құрды. Балталасаң бөлінбейді. Біз сол санақта өзбектен 8 есе көп едік. Қазір 12 миллионға әзер жеттік. Өзбек 56 есе өсті. Біз 4- 5 есе. Өзбек бүгін шар болаттай пісіп- ұйысқан, ажырамайды. Ал бізді жұмсаң саусақ арасынан құмдай сусып түсіп қаламыз: мыңғұл- сұңғыл, қытай- мытай, пәлен- пәштүген деп шашыратып тастаймыз. Пушкиннің мұсылман негрдің жалғыз ұлы екенін, орыс басына көтеріп отырған қолбасшылары Суворов, Кутузов, Нобель сыйлығының лауреаттары Павлов, Мечниковтың, данышпан Менделеевтің, атақты Третьяков, Шереметьевтердің Көк Түріктің ұлдары екенін қай орыс мойындайды. Соларды орыс өзінен бөле ме? Біліп тұрса да, «орыс» деп қарысып қалады. Қайтсек басымыз құралады, қашан тас- түйін  түгенделер екенбіз? Санасыздықтан қашан құтыламыз?

Барлық қазақ рулары туралы айту қиын- ақ. Бірақ жекелеген, әркім өзі зерттеп жүрген тайпалары туралы білгендерін, тарихи негізделген деректерін ортаға салса, өткенімізге әрқайсымыз үлес қоса алады екенбіз. Қаракерей Қабанбай батырдың тарихи тұлғасын зерттей бастаған отыз шақты жыл ішінде Баба руы жайлы біраз дерек жинадым. Бір ізге түсіріп қойғанмын. Осы туралы айтпақпын.

Қазақ наймандары бүгін он ата- Балталы, Бағаналы, Көкжарлы, Бура, Саржомарт, Терістаңбалы, Қаракерей, Матай, Садыр, Төртуыл. Ұраны- «Қаптағай». Таңбасы- Ү (бақан). Алайда, Түркістан, Қызылорда, Ақмола- Астана түбінде өздерін «Дүрмен- найманбыз» дейтін үлкен қауым бар. Айтуларынша Түркістанда ғана төрт мың шаңырақтай. Неге екенін әзірше дәп баса алмадық, бұлар қазақ наймандарының Шежіресіне енбеген. Сонда, дүрбендермен он бір ата. Өзбекстанның Самарқанында дүрмендер тіпті мол. Өзбекпіз дейді және анау- мынау емес, Ақсақ Темірді дүрмен- найман ішіндегі барластан таратады. Украч (Өкіреш), Қара, Қызыл найман деген ауылдар кезінде Москва ұжымшары болған екен. Кеңес құласымен Әмір Темір атына өзгертіп алыпты. Самарқанның түбінде таяқ тастамда. Осыны қазақ зерттеушілері назарда ұстауы тиіс- ау. Ал түбі бір түркілердің ішінде, өзім аралаған өзбек, қырғыз, қарақалпақ, татар арасында, сонымен қатар түркімен, ноғай, естек (башқұрт), алтайлықтар, тіпті, тәжіктегі лоқай- қазақ пен мыңғұл ішінде де наймандар мол. Шеттегі жиырма шақты найман тайпасы туралы «Өкіреш Шал», «Төлегетай баба», «Қабанбайдың атасы- Тоқтарқожа» атты еңбектерімде жаздым. (Камал (Камил деп шығады ара- тұра) Абдрахман. Naiman.KZ блогі)  Қайталап жатпайық.

Ғаламторда даулы пікірлер мен талас туғызған кітаптар жөнінде басын алдымен ашып алатын нәрсе бар. Онда барлық найман, арғын, уақ, шөмекей, сіргелі, шапырашты туралы айтылмайды. Осылардың ішіне сіңген азды- көпті топты көздейді. Меніңше бұған шамданбау керек. Кейбір коментшінің жаны шырылдап, «Тағы бөлдіңдер ме аз қазақты?» деп отырғанын түйсінемін. Билік қазақтың басын қосу үшін бүгін еш шара қолданбай, бей- жай отыр. Орыс тілін, сол арқылы орыс тілділерді шыр- пыр қорған әлек. Осындай шақтарда ұлтшыл адамдар белсенділік танытып, ұйтқы болып кететіні әлімсақтан бар. Десе де қай ел, қай руды алсаңыз да кірмесіз, сіңбесіз емес. Қазіргі қазақ рулары, тіпті, ХҮІІІ ғасырда да толыққан. Бір рудан екінші руға қосылып кету күні кешеге дейін жүрген. Қазір Ұлы Жүз, Орта Жүз, Кіші Жүзбіз, үйсін, дулат, қаңлы, найман, арғын, сіргелі, уақ, шөмекейміз деген соң, қайсысы нақтысы, қайсысы кештеуі екенін қопсытудың қажеті жоқ.

Жоғарыдағы он ата найманның ірілерінің бірі- қаракерей.  «Қара» және «керей» деген екі сөздің қосындысы секілді. Тек, «қара» сөзі не мағына беретінін түсіне бермейміз. Біреулер «Қидан (қарақытай) мемлекетін найманның Күшілік ханы 1211 жылдан билей бастады. Сөйтіп, шын мәнінде ол мемлекет құлап, наймандандыру басталды, қарақытайдың бір тобы найманға сіңіп, найман ішінде қалған кереймен араласып, «қаракерей» аталды. Мысалы, қазақ ішінде қытай- қыпшақ, маңғыт- қытай, сіргелі- қытай, уақ- қытай деген тайпалар бар» деседі. Өзге де тон пішулер көп. Бірақ осылардан сан алуан сұрақ тудырады.

1.Ру атауы- қаракерей. Егер қарақытай мен керейдің қосындысы болса мағынасы, көздеп, көрсететіні бар «қытай» сөзі қолданысқа еніп, ру аты- қытайкерей немесе керейқытай аталуы шарт. Алдындағы қыпшақ- қытай, маңғыт- қытай секілді. Бұларда кіммен кімнің қосылғаны анық тұр. Ал «қарақытай» сөзінің «қара» бөлігі қолданысқа еніпті десек, нақ осы жерде «қара» сөзінде пәлендей мағына жоқ. Өзін- өзі ақтамайды. Кіммен кімнің  қосылғаны ашылмаған. Тамырсыз. Бұл қалай?

2. Т. Жұртбай «Қидан мемлекетін кім қалай атап, сан саққа жүгіртсе де, ол құрамына найман, қоңырат, уақ, жалайыр, керей, арғын, қаңлы, адай, телеуіт, қыпшақ тайпаларын біріктіріп отырған қазақ халқының алғашқы құрамасы» деп өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары- ақ жазған. (Дулыға. Алматы, 1994 жыл. Екінші кітап, 191 бет) Шындығы да осы. Қидандардың бір тобының найманданып, кейін қазақ атанғаны кімге залалын тигізіп, бауырына батыпты? Түркі- қазақтардың көбейгенінен кім запы тартыпты?

3.Осыны да «Тарихи шындық үшін» деп ақтала ма? Қидан мемлекетінің жойылғанына 750 жылдай өтіпті. Одан бері 30 ұрпақ ауысты.  Ендеше қайдағы қарақытай?

Соңғы екі сұрақтың жауабын соны жазушылардың ар- ұятына тапсырайық. Өзіңіз де ойланып көріңіз. Бірінші сауалға бірлесіп жауап беріп көрейік. Ол үшін өзбектегі Самарқанға, Әндіжанға сапар шегеміз. Самарқанның тура түбіндегі Қаранайман ауылына соғамыз, Самарқанның терістігіндегі осы облыстың ерекше өлкесін алып жатқан Қаранайман ұлттық паркіне (қорығына), қатар- қатар отырған қаранайман қышлақтарына түсеміз, Қаракерей Қабанбай батырдың түпкі ата жұрты- Жұпар сайда дамылдаймыз. Ақтайлақ би шежіресінде «Найманның (Өкіреш Шал- авт) Тоқмақ деген жалғыз ұлы өліп...» дейтіні бар. (Ақтайлақ би. Алматы. 1991 ж. 66 бет) Тұп- тура осы аттас Тоқмақ ауылына тоқтап, жөн сұраймыз. Сөйтеміз де таң қаламыз. Самарқан маңында Қаранайманға қоса Балталы, Бағананлы, Қарабағаналы, Наймансарай, Бесбала, Наймантепе, Найманауыл (өзбектер қышлақ дейді емес пе), Өкіреш, Садыр, Сарықұл, Төртуыл, Жанғұлы, Қарақұрсақ, Бешнайман, Бешбала аталатын таза найман руларының атымен аталатын,  Самарқан уаялатының картасында қаз- қатар тізіліп тұрған қышылақтарды аралап шығамыз (Справочная политико- админстративная карта. ГНПП «Картография». Ташкент, 2008 г.). Осы елді мекендердің бәрінде  өзбек наймандары, оның ішінде қаранаймандар тұрады. Сөз реті келгенде атай кетейік бұл маңда сондай- ақ Тарақты, Керей, Қаракесек, Қанжығалы, Балғалы, Қоңырат, Барлас, Қият, Қатаған, Қаңлы, Жағалбайлы, Шанышқылы, Шапырашты, Шөмекей, Үйсін, Жамбай тәрізді қазақ руларының атын алған қышлақтар бар. Кейбірі екі- үш рет қайталанады (аталған картаны қараңыз). Негізі «өзбекпіз» дейді. Ал Қаранайман атауы Самарқанның төрт тарабынан да кездеседі.

Енді Әндіжанның жанындағы қара, пәскі (кішкене), орта наймандарға жол тартып, қатар отырып палау жесе де болады. Бірақ, өзбектегі қаранаймандардың ешқайсысына «керей» қосақталмаған. Олармен ұзақ әңгімелестік. Екі күн қонақ болдым. Қызығы- туғандарындай қарсы алып, бар жұмсағын алдыма тартты. Өзбектік- ұлттық рухты санасына әбден сіңірген, жатты төріне жуыта бермейтін өзбек наймандарының бойындағы екі мың жылдық қандары ойнап шыға келді. Сонау 1330- 1340 жылдары Өзбек ханның атымен аталып, ұлт болуға бет алғандарынан бері аттай 700 жылдай уақыт өтсе де, біз 1460 жылдардан бері «көшпелі өзбектерден» ат құйрығын біржола кесіп кетсек те, туған бауырлардай сырластық. Өзбектің палаудан басқа да неше түрлі ұлттық асы барлығына, сүттен- айран, қатық, құрт, ірімшік және де басқа алуан түрлі тағам жасайтынына көзім жетті. Сыйлы адамдарына көп жыл сақталған бал беретініне таңдандым. Өзбек шежіре, ру білмейді деген бос сөз екен. Үлкендер жағы іркілмейді. Жастары да қай ру екенін толық айтады. Наймандар, оның ішінде қаранаймандар туралы мол дерек алдым. Осы қаранаймандардың айтуымен Әндіжанға тиіп тұрған қырғыздың Ошына соқтым. Жанында «Еркін» агрофирмасы болыпты. Сонда қырғыз қаранаймандары тұратынын біледі екен. Бұларды да таптық, рас бар қаранаймандар, өздерін қырғыз атайды. Және қырғыздағы чантеке, жуан бұт, сар, көкші, тағы да басқа наймандардан өздерін паң ұстайды. Себебін кетер сәтте  сұрап алдық.

Ғаламторда пікір жарыстырушылар қадым замандардан бері қаранайман деген осынша мол, салымды рудың ең ежелгі наймандармен қатар жасап келе жатқанын, олардың кей рудан ілгері болуы да мүмкін екенін білмеген немесе білгісі келмеген. Қазақ жерінде қаранайман кездеспеген соң қол жетімдегі «қарақытай» жұртының «қара» сөзін алып, «керей» сөзін қосып, «қаракерей» руын оп- оңай тудырған. Тарихта ешнәрсе әншейін бола салмайды, халықтың қасіретімен, тар жол- тайғақ кешуімен келеді. Лақап іздеушілер Т. Жұртбай атаған рулардан өзге, Елүй Дашының заманынындағы- ХІІ ғасырдың ортасындағы, меркіт, теле, кете, ұранқай, байжігіт, байыс, тумат, тоқас және де басқа тайпалардың арасынан найманның бес бірдей руын аңдамайды. Себебі- зерттемеген. Күні бүгінге дейін найманда байыс, семіз найман (Семіз бұқаның найманы деп білген жөн- авт), байжігіт, кетік (кете), тұмат (тума), тоқас (тоғас) рулары аман- сау сол замандардан бері келеді.

Сонау Арық Бұқа, Семіз Бұқа тұсындағы- ҮІІ ғасырдағы найман ұлысының ең қабырғалысы Қара наймандар болған. Олар 1204 жылғы, алғашқы Шыңғыс хан- Найман соғысынан бастап,  найманның соңғы ханы Күшіліктен бір елі қалмай Тәжікстандағы Таулы Бадахшанға дейін соғыса шегініп, 1218 жылы Күшіліктің жекпе- жекте өлгенін өз көзімен көрген. Сонша жан алып, жан берісуінің нақты себебі бар. Найман хандары тап осы қаранайман тайпасынан шыққан. Басы  Арық Бұқа мен Семіз Бұқадан тартып, Инанығ Білге Бұқа хан, оның ұрқы Бай бұқа, соңғы найман ханы Күшілікке дейін түгелдей қаранайман руынан. Мұны өзбек пен қырғыздың қаранаймандары әлі күнге ұмытпай, мақтан көріп, көсіліп айтады. Екі ұлт- өзбек пен қырғыз тату тұрмағанын бәріміз білеміз. Бүгін де дүрдараз. Бірақ өзбегі- қырғыздағы, қырғызы- өзбектегі қара наймандарын, екеуі ар жақтары қаракөк екенін ұмытпаған. Сонау ҮІІ ғасырдағы төл атауларын сақтап отыр. «Біздер- Қаранаймандар хан әулетіміз. Мына пәскілер бізге дәрет су дайындап беретіндер» деп кесікті сөйлейді. Пәскілер мойындайды. Біздіңше пәскілер төлеңгіттер сияқты.

«Қара» сөзі жеке талдауды қажет етеді. Мысалы- Қара шаңырақ. Түсіндіруді талап етпейді, әулеттің басты отауы. Қара Ертіс- Ертістің негізі. Қара мал- үлкен мал. Қаранөпір- өте көп. Қарақұрым- аса көп. Қаражол- кең, үлкен жол. Сонда «қаранайман» деген- найманның ең сыйлы, ең үлкен, ең молы, бар найманның ұйытқысы- Найман хандары шыққан ру деген мағанада. Қаракерей- найман ішіндегі сөз басы «қара» деп басталатын жалғыз ру емес.  Қаранайман, қарамолда, қаратұмар, қарабағаналы, қарамойын, төртқара, қаратай, қараауыл рулары және бар. Осылардың негізі қаранаймандардан бөлініп, жеке аталып кеткен тайпа секілді көрінеді. Сондықтан найманға керей сіңіп- қаракерей аталды деген қорытынды өзі сұранып тұр. Оның үстіне, керей найманды сіңірсе ол керей ішінде жүруі керек қой. Бұл жерде бәрі басқаша. Біршама керей қара наймандарға сіңгені анық.

Алуан пікір айтылғаны да жақсы. Түбі ақиқаты шығады. Сондай шындықтың бірі былай секілді: «ҮІІ ғасырға қарай наймандарда ұлыс (мемлекет- авт.) құру ахуалы пісіп- жетіліп, нәтижесінде хан басқарған дербес мемлекет тарих сахнасына келді. Жаңадан құрылған конфедерацияның құрамына сегіз тайпа- найман, татар, қатагин, салжиут, мергит, дурбет, ыбыра, тайжиут енді» (Е. Сәлімбай. Ата- баба тарихы. Алматы, 2007 ж. 34 бет). Ру аттары күні бүгінге дейін аса өзгермепті: найман- найман, татар- татар, қатагин- қатаған, салжиут- саржомарт, мергит- меркіт, дурбет- дүрмен, ыбыра- бура, тайжиут- тайчиут. Саржомарт пен бура- сол заманнан бүгінге дейін найман. Дүмендер де. Ал конфедерация басындағы найман руы осыларды құраған, ұйтқы, негізі, көпшілігі болған және сол кездегі бірнеше тайпаны біріктіріп, ортақ атауды иеленген, бүгінгі  наймандардың тұтастай біріккен сол замандағы түрі- қаранаймандар десек шындықтан аса алыс кетпейтіндейміз. Осы найманның ішінде бүгінгі он бір ата найманның барлығы бар болуы да мүмкін. Кейін конфедерацияның әлсіреуінен қаранаймандар әр түрлі найман руларына бөлініп, негізі қаранайман атауын сақтап қалған. Қаранаймандардың Күшілік хан өлген өлкеден бері тартып, найманның соңғы ханзадасы Өкіреш Шал жерленген жерлерді жағалай отыру себебі де сонда. Ата- мұратқа адалдықтарында. Қаранайманның соңғы ханзадасы Өкірештің маңайына топтасқанында.

Осы жерде даукес, әрине, «Батырым- ау, қаракерей шежіреде Өкіреш шалдан тарайды. Өкіреш ХІҮ- ХҮ ғасырда өмір сүрсе, ҮІІ- ХІІІ ғасырда қайдағы қаранайман- қаркерей» деп орынды сұрақ қояды. Рас, шежіре бойынша қаракерей, матай, садыр, төртуыл  Өкіреш Шалдың бесінші ұрпағы. Бірақ бұл шежіре ғана. Ал шынайы тарихта матай мен садыр (шато) ҮІІ ғасырда саржомарт, бура секілді нақтылы тарихқа енген. Өкіреш ХІҮ ғасырда найманның бір тобының басын құрап, соларға тұтқа болған әулие. Бұл өз алдына жеке тақырып.

Керей қазір негізінен Ашамайлы және Абақ болып, екіге тарамды. Меніңше, керей екіге емес бірнешеге бөлінген тәрізді. Арысы Шыңғысхан, берісі «Ақтабан шұбырынды...» кезінде. Үшінші бөлігі бағзыда қара наймандарға сіңіп кеткен. Бүгін қайсымыз таза найман, қайсымыз керейміз деп сұрау- ақымақтың ісі болады. Отқа салып- өртеп, төске салып- шауып, қаракерейді ортасынан жара алмайсың.

Өзбек пен қырғыздағы найман рулары берген ақпар ойландырады. Біз кез- келген руды қазақтан өзге ұлттардың арасында жүргендермен салыстыра, қатар қоя зерттеуіміз керек екен. Себебі оларда бізге белгісіз жайттар болуы әбден мүмкін. Мысалы, қазақ арасында түсініксіздеу болып келген «Өкіреш» өзбекте- Кіші Бұқа- (ханзада- авт.) деген мағына береді екен. Мұны Өкіреш Шал моласы сақталған Украч найман қышлағының украч наймандары естерінде ұстап отыр.

Кіші Жүздегі «керейттер» мен керейлердің ұқсас айтылуы жай ғана ма? «Т» әрпі көнеден бері көптік жалғауын да береді. Мысалы біз бұғылы десек, қалмақ бұғыты, біз алмалы десек, қалмақ алматы, біз ырғайлы десек, қалмақ ырғайты т. б. дейді. Жоғарыдағы «тумат» руы да бұған бір мысал. Қаракерейдің- тумасы. Керейді егжей- тегжейлі талдасақ арасынан кімдер шығар еді. Бүгінгі керей ішіндегі меркіттер- кеше Шыңғысханның қатыны Бөртені тартып әкеткен жаубасар жеке ру еді ғой. Қазір мыңғұл ғалымдары Жошы ханды нақ осы меркіттің Жилгу батырынан туғанын мойындады деген жазылып жатыр. Меркіт қашан керей атанды? Мынадай жауап бар секілді. Әбден кектесіп, қаны қарайған Шыңғыс меркітті түп- түгел қырып салмаққа бекінгені белгілі. Осы сәтте біршамасы керейден пана тауып, керейміз деп кетуі әбден мүмкін.

Ел арасында сенім тудырмаған «Түп- тұқияннан өзіме шейін» деген кітапта «Мен, меркіт, шапырашты баласымын. Үйсін- керей екеуінің таласымын» деген жолдар жүр (Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлы. Алматы, 1993 ж. 96 бет). Меркіт ҮІІ ғасырда найман конфедерациясының құрамында бар. Шапырашты бертін, Бәйдібек баба тұсынан, ХІҮ- ХҮ ғасырдан айтыла бастайды. Осыны ескерсек, кітапта біреудің қолымен әке мен баланың орны әдейі ауыстырылғанын, әкені қасақаны бала жасағанын тану қиын емес. Мұндай жағдай көшпелілер арсында орын алып тұрған. Қалмақтың да басынан өткен. Ар жағынан қытай қырғыны келгенде біраз қалмақ Аякөздің оң жағалауында тақау отырған найман, шапырашты, шанышқылы секілді рулардан пана тауып, солардың қолтығына кіріп кетті, шабындыдан аман қалды. Ғажап! Не деген кең пейіл халықпыз! Ата жауды ығына қондырған қазақтан басқа жұрт бар ма екен! Қазір  арамызда олардың кім екенін ажырату мүмкін де, қажет те емес. Білетіндердің аузы берік. Әсілінде, рулардың бірде бөлініп, бірде қайта қосылып отыруы тарихта жиі кездеседі. Найман да бұл үрдістен шет қалмаған. Жырақтап кетіп, қайта табысып отырғандары, да бұрынғы орындарында қалып қойып, жаңа атау алғандары да толып жатыр. Мысалы  наймандағы төртқара, төртуыл, ақтаз, кенжебай рулары Кіші Жүзде, арғында, қыпшақта, дулатта жүр. Сіргелі- уақ пен Ұлы Жүзде. Қаракесек- Кіші Жүз бен арғында. Бұл жеке әңгіме.

Қара наймандар бар наймандармен қатар жасасып келе жатыр. ҮІІ ғасырда кездесетін салжиут (саржомарт), ыбыра (бура), дербен (дүрмен) наймандардың басын қосып, ұлыс құрды. Д,Осоннан бастап, И. Я. Шмидт, А. Позднева, В. В. Бартольд, В. П. Васильев қатарлы ғалымдар наймандарды ту баста моңғол тектес халықтар санатына қосты. Тіпті, наймандар мен керейлерді Хань Жу Линь, П. Рачневский, В. Кычанов секілді ғалымдар қырғыз халқының немесе Қырғыз қағанаты  этносының бір бөлігі деп те қарастырды. Ал Рашид- ад- Дин бастаған Х. Ховарс, П. Поуха, А. Боривников, Г. Е. Грумм-Грижимайло, Л. Л. Викторова, Мурояма, Н. А. Аристовтер наймандардың түркі тектес екенін тастай етіп дәлелдеді. Әсіресе, өзі моңғол бола тұра найманды түркі тектес деген Грумм- Грижимайлонікі ерлік еді. Ол бүгінгі мыңғұл ішінде найман руы бар екенін жақсы білді. Бірақ нағыз ғалым адалына жүреді. Мыңғұл ішндегі наймандардың тамыры түрік тектес екенін жасырмады. Ал алдыңғы екі топ қазақтан, найманның өзінен «Сендер кімсіңдер?» деп сұрамағаны былай тұрсын, найманды қиял жетегіне ілестіріп әкеткісі келді. Өз туғандарымыз С. Аманжолов пен Ә. Марғұлан наймандарды түркі тегіне жатқызып, дәлелдеп шықты. Бүгін қырғыз ғалымы Т. Акперов наймандарды ежелгі үйсіндердің бөлініп кеткен ұрпағы дегенді ауызға алып жүр. Үйсін де түркі ғой. Бұл да талай зерттелер. Айтқандайын, осы тақілеттес пікірді Тұрсын Жұртбайдан да кездестіреміз: «Үйсіндер екі Күнбиге бөлінгеннен кейін хан хандығы оларға кейде бейбіт тыныштандыру саясатын, кейде күш көрсету арқылы зорлап көндіру саясатын қолданды, сонда да олар тыныштық бермеді» деп Үйсіндердің біздің дәуірімізге дейін екіге айырылғанын жазады. (Т. Жұртбай. Дулыға. Алматы, 1994 ж. 365 бет. 1 кітап) Сөйтіп біздің дәуірімізден бұрын, Ұлы Күнби Мойыншордың тұсында найман тарихқа енгенін, сол тұста юебань аталғанын көрсетті. Өткен жиырма жылда  кітап үш рет қайта басылды. Екінші пікір айтқан ешкім жоқ. Бұл Тұрсын Жұртбайдың тарихи әфсанасын толық мойындау.

Қара наймандарды хан әулеті деуіме бірнеше себеп бар. Алдыңғысы- қырғыз, өзбек қара наймандарының аңыздары. Өздерін хан тұқымынан таратуы. Ал қазақ ішіндегі рулардан «Найман хандарынан тарадық» дегендерді естімеппін. Қаракерей Қабанбайдың және аталарының хан сайланғаны туралы шежірелік дерек қана кездеседі. Бірақ, көшпелі жұрттың таңбасы көп тарих айтады. Қаракерейлердің таңбасы- мүйіз. Ал, мүйіз десе көз алдыңа бұқа келеді ғой. Найман хандары ілкіден тартып өз аттарына «бұқа» сөзін қосып отырған. Арық Бұқа, Семіз Бұқа, Инанығ Білге Бұқа, Бай бұқа, кейінгі найман елтұтқалары- Кет бұқа, Кел бұқа, Өкіреш (Кішкене бұқа). Г. Потанин Алтай наймандарынан «Көк Бұқа» дастанын тауып, жазып алады да, «Наймандардың бір бөлігі өздерін әлі күнге Бұқадан таратады» деп атап көрсетеді. (Ғ. Байназарова. Қасиетті түркі елі. Алматы, «Өнер» баспасы, 1994 ж. 66 бет) Бұлар сөз жоқ- ежелгі қара наймандардың сынығы, қазіргі қазақ арасындағы қаракерейлер. Жалпы найманның таңбасы- Ү (бақан). Түптеп келсе осы бақан да мүйізден аса ары тұрған жоқ. Екеуі тым ұқсас. Қаранайманнан отау алып шыққан қаракерейлер бақанды сәл өзгертіп, мүйіз етіп алды десек қанша қиыс кетер едік? Қалай болғанда да қаракерейді көне найманнан ажыратып алу мүмкін емес. Осындай зерттеу мен дәлелдерден соң найманның қаракерейлері- нағыз наймандар екеніне көз әбден жетеді. Қаракерейлер Иса пайғамбар тумай тұрғанда тарихқа енген, бүгінгі қазақтың ең көне, ең ірі руының бірі- найманның өз төлі. Ал өзге түрік текті қандастарымыз найманға қосылып, қан араластырып жатса оның не жаттығы бар?  Айтпақшы, жоғарыдағы Семіз Бұқа мен Арық Бұқа наймандар бір елді сол кезде- ақ екіге бөліп басқарған екен. Осы үрдіс әлі сорабын үзбеген. Қаракерей бүгін де екіге бөлінеді. Бірі- сөз басында айтқан Байыс, бүгінгі күнге сол Байыс атауын өзгерпей жетті (қазір сегіз ата). Ғажап қой! Ал екінші- Семіз Бұқа әлі негізін бұзбай, бүгінгі күні Семіз найман (Байсиық) атымен от түтетіп отыр (бес ата). Дәстүр он төрт ғасыр сақталып келеді!

Мына пікірге тоқталмаса болмайды. Өзім аса құрметтейтін бір жазушы ағамыз «қаракерей, садыр, матай, (найман шежірешілері садырды матайдан кейін қояды) төртуылды қытай табы» дей отырып, былай жазады «...кейінгі совет тұсындағы түзетілген шежіреде қытай намы көмескі тартқан, әдетте Төлегетай атымен көрінеді». Осы тұста ғұлама ағамыздың назарына ілікпей қалған екі  жағдай бар. Біріншісі- Төлегетай сөзін талдаумен анықталады. Ағамыз «көмескі тартқан» деп отырған «қытай» сөзінің өзгеріске ұшырап,  «Төлегетайдың» ішінде жасырын тұрғанын аңғармаған. Біз Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай дейміз. Ал турасы- Қаракерейдің Қабанбайы, Қанжығалының Бөгенбайы. Тілдік нормаларымызға сәйкес бірінші сөздегі ілік септігінің, екіші сөздегі тура толықтауыштың жалғаулары түсіп қалады. Шежіреге сәйкес Төледен Қытай туады. Қытай жиырма алты, кей шежіреде отыз үш жасында, елге танылмай тұрғанында, саятта жүргенінде, бүркіті өзіне түсіп, көз жұмыпты. Артында шежіреге сай, екі әйелінен Қаракерей, Матай, Садыр, Төртуыл атты төрт ұл қалады. Атасы Төленің бауырында өседі барлығы. Былайғы жұрт Қытайды жыға танымай, оның ұлдарының кім   екенін біле бермеген соң, оларды Сыр бойының датқасы, жұрт түгел танитын аталарының атымен «Датқа Төленің Қытайының төрт ұлы»,  «Төле- Қытайдың төрт ұлы» дескен. Кейінірек Төле сөзінің соңғы әрпі «е»-  нің жұмсақ дыбысты болуына сәйкес Қытай сөзіндегі «қ»- әрпі жұмсарып, «г» әрпіне ауысады- Төлегетай сөзі туады (Ботакөздің- Ботагөз, Аманкелдінің- Амангелді деп түрленгені секілді). Бұған совет үкіметі ат салыспаған. Бұл қазақ тілінің нормасы.  Сөйтіп, сол кездерден бері «Төле- Қытайдың төрт ұлы» деген тіркес, «Төлегетайдың төрт ұлы» болып, бізге жетті. Нанбасаңыз Төле- Қытай деген сөзді төрт қайталаңызшы. Өзіңіз де Төлегетай деп жүре бересіз. Бұған қидан- қарақытайдың ешбір қатысы жоқ. Шежіреге сай төрт ұлдың әкесінің аты- Қытай. Өкіреш жалқы, одан Белгібай жалқы, одан Сүгірше (Сүйініш) жалқы, оның ұлы Төле жалқы. Шежіренің айтуынша Сыр бойының Елназары- Сүгірше «қытайдай көбейсін» деп немересінің атын Қытай қойыпты. Қазақта Әзірбайжан, Орыс, Қырғыз, Сарт, Өзбек, Түрікпен деген аттар  да баршылық.

Екінші, найман туралы Шәкәрім қажының, Құрбанғали Халидидің, Мұхаметжан Тынышбаевтің кітапқа түскен шежірелерін көне деп айтуға келеді. Бұлар совет үкіметі келмей тұрып тасқа басылған. Шәкәрім ата 1911 жылы шығарса, Тынышбаев 1911- 1914 жылдары жинақтаған. Ал ауызекі шежіре тіпті арыда. Және бұлардың бір де бірі қаракерейді қытайға да, керейге де соқтықтырмайды. Шежіре әлдекімдердің бұрмалауымен совет үкіметі тұсында түзілмеген, одан көп ілгері. Көнеден жеткен. Совет үкіметінің Шежірелерге еш қатысы жоқ.

Көне демекші, қарақытай сөзі қолданысқа Елүй Дашының атымен байланыса келді. Елүй Дашы 1087 жылы туып, 1143 жылы өлді дегенді ғылыми орта қабылдады. Енді қараңызшы, матай мен садыр (шато) ҮІІ ғасырда тарихқа жазылды. Қарақытай атауы бұдан аттай бес ғасырдан соң, ХІІ ғасырда ауызға алына бастайды. Ендеше, логика қайда? 500 жыл бұрын өмір сүріп келе жатқан найманның қара, матай мен садыры, 500 жыл найман болған рулар аяқ асты қарақытай бола қала ма? Әрине, болмайды. Болса, бүгінгі күнге ҮІІ ғасырдағы қара найман, бура, саржомарт, дүрмен, матай, садыр, төртуыл, байыс, байжігіт, тоғас, тума, кетік (кете), көкжарлы, балталы, бағаналы, терістаңбалы, семіз аттарымен жетпес еді. Осы тізімнің өзінен найманның кей рулары бірде қосылып, бірде жеке кетіп отырғаны көрінеді. Мысалы, сол заманда дербестігі бар тоғас, тума, кетік, байыс, байжігіт, семіз наймандар қазір бір ғана қаракерей руының құрамында. Бұдан олардың заты- наймандығы өзгерген жоқ. Демек, қарақытайдың бір бөлігі Күшілік ханның тұсында, одан бері таман найманға сіңіп кетті деген қай жақтан алсаңыз да дәлелді. Сондай- ақ керейдің де елеулі бөлігі қара найманға кірмеленіп, кейін келе біржола найманданды.

Оның үстіне найман хандығымен шекаралас жатқан қарақытай мемлекетінің құрамына наймандардың бір бөлігі кірген секілді. Бұған 1204 жылы Шыңғысханнан жеңілген найманның соңғы ханы Күшіліктің қарақытай ханы Жилгуге келгенінде оны танып қойғаны, өте жылы қабылдағаны дәлел. Қашып, жеңіліп келген адам демей қарақытай ханы үш- ақ күннің ішінде қызын беріп, күйеу бала жасайды және бар әскерін тапсырады. Неге? Себебі, екі мемлекеттің рулық құрамы ұқсас, тегі, тілі, дәстүрі бір, ежелден аралас- құралас- Көк түріктер. Қазір де шекаралық аудандарымызда өзбек, қырғыз, ұйғырмен араласып отырмыз. Рессей, қытай, өзбек, қырғыздың қазақпен шекарасында қазақ аз ба? Сонау замандарда да осылай болған. Ендеше, найманды қарақытай еді деу, білместік. Найман екі мың жылдан бері- найман.

Қайрат Зікірияновтың мынадай пікірін де айта кеткен орынды секілді. Аңыз Көк Түріктерді Қасиетті Бөріден таратады. Байрағымыз- бөрі басты. Ең түпкі тұмар- тотеміміз де бөрі болған. Қазіргі қазақ руларының ішінде бөрі (қасқыр) таңбалы ру бар. Ол- матайлар. Одан бері Шыңғысханның бабалары өздерін «бөржіген» атайды, өздерін бөрімен байланыстырады. Осы үш жағдай жай ғана ұқсастық па? Көне түркілердің тотемін- тұмарын өзге ру емес, матай неге иеленеді?  Матай- бөржігенмен, бөржіген- матаймен туыс емес пе? Матай- Шыңғысханның арғы аталары Бөржігендермен сонау Көк Түрік заманында бір тамырдан тарағандай көрінеді. Қайрат Зікіриянов өте дәлелді айтып жүр. Менің түсінігімде даладағы  ғұн, түрік, қазақ рулары атам заманнан бері әбден қаны араласып кеткен, бір атаның баласымыз, бір қарыннан шыққан- қарындастармыз.

Аңғарған шығарсыздар  қаракерей де, матай да Көк Түріктің, оның ішінде көнеден тамыр тартатын наймандардың кіндік төлдері. Ендеше, қаракерей мен матайдың қос інісі- садыр мен төртуылдың, бауырлары- балталы, бағаналы, көкжарлы, бура, саожомарт, терістаңбалы, дүрмендердің  найман екеніне қандай шүбә болсын. Бесенеден белгілі осы жағдайды таразыға салу онша қажет емес еді. Алайда, Қазақ халқының, қазақ руларының шынайы тарихын зерттеуге тамшыдай болса да үлес қосылсын. Қателессек дау- шарға да барып қажеті жоқ. Ағат кетіп жатсам ғафу өтінемін. Нақтылы деректермен толықтырсаңыздар нұр үстіне- нұр!

Камал Әбдірахман,

Астана.

Аңыз бен аңғарым

Оқырманға

Қолдарыңызға тиіп отырған кітапша 2003 жылы Астана қаласында басылған еді. Бір мың данамен шыққан еңбегіміз тез таралып кетті. Ең соңғы үш данасын «Раритет» Кітап Үйінен өзім сатып алдым.

Одан бері ұрпақтарының күшімен шежіре дерегіндегі Сүгіршіұлы Төлегетай баба мен қайын атасы Қылышты қожаға зәулім кесене салынды. Жыл сайын бабалар аруағына арналып ас беру әдетке енді. Ұрпағының бұл құрметі Атамызды бір аунатқан шығар.

Осы кітапшадан соң бірнеше мақала жарық көрді. Негізі бір ізді,  бірақ тек аңыз айтқан жерлерімізге ілеседі.  Біршамасы қателесіп, Төлегетай бабаның ар жағын Найман деген адамнан, нақтылы пендеден таратады. Мысалы, Талдықорғандық бір  шежіреші найманның ұзын  бойын,  тұлғалы денесін сөз етіпті. Мұндай дерек тек қана Қ. Халидидің «Тауарих хамса» (Бес елдің тарихы) атты кітабінде кездесетін. Алайда мақалашы оған сілтеме жасамапты.  Бұл тарихи тұрғыдан мүлдем қате. Себебі,  найман тарихы Төлегетайдың ХІҮ- ХҮ ғасырда өмір сүрген  арғы атасы Өкіреш Шалмен шектелмейді (мақалашының айтып отырғаны осы тұлға секілді).  Найманның  жеке- дара хандық құруының өзі одан ең кемі  700 жыл ілгері- « ҮІІ ғасырда құрамына найман, татар, қатаған, дүрбен, меркіт, салжуйт, тайжуйт, ыбырат тайпалары енген найман конфедерациясында ». (Ермек Сәлімбай. Ата- баба тарихынан. Алматы 2007 жыл. 34 бет) Одан ары ұмсынсақ,  «юебань» деп қағазға түсірген қытай деректеріне жүгінсек, біздің дәуірімізге дейінгі 20- ыншы жылдарда. (Тұрсын Жұртбай. Дулыға. 1 кітап, 398 бет) Жаңағы мақаладағы Найман Шалмен екі орта 1000 жылдан асады. Өкініштісі- дерексіз  жазылған мұндай мағынасыз дүниелер жұртты адастырады. Найманды кенжелетіп, кейін туғызу- қазақ тарихын кежелету екенін ұғу қажет.

Сондықтан да он жыл бұрынғы еңбегімізге қайта оралған жөн деп таптық. Алдыңғы кітапшамыздағы кейбір эмоцияға ұрынып қалған тұстарын жеңілдетіп, кемшін жерлерін соңғы деректермен толықтыруға ұмтылдық. Алып- қосарларыңыз болса мың рахмет. Тек дерек көзін, қосарыңызды қайдан, кімнен алғаныңызды көрсеткен абзал. Әйтпесе оның еш құны жоқ.

І

Тәуба, Ата Бастауға бет бұрдық. Шаң басқан, тұмшаланып, орыс пен Еуропа тарихының тасасында қалған Тарихымызды ала- құладан арылтып жатырмыз.

Ықылымға көз тіксек қасат қарлы терістігімізден- Хан Тәңірлі түстігімізге, Қара Ертістен- Еділ мен Жайыққа дейінгі маң даланы мекендеген бар қазақ баласының емгені бір ғана Ана екен. Ол- Алаш даласының төсі.

Рас, тағдыр тәлкегімен даламызда тұрып қалған жұрт та аз емес. Жыланға  ақ құйып шығаратын халқымыз «елдесеміз» десе оларды кеудеден қаққан жоқ. Солардың  бейтұрым кезеңдерде тентіреп, телімделіп келіп, кең қолтық қазақтың арқасында өсіп- өніп кеткенін ұмыттырмай, ауық- ауық естеріне салып қою қажет.

Бұрындар мән бермеген екенбіз. Қазақтың қамын қазақтан өзге ешкім, ешқашан ойламапты. Есте жүр, талай келімсек билік қазаққа тиген Егемендіктің алғашқы жылдары бізді тастай қашты ғой. Ол аздай бүгіндері қазақты іштен бөліп, өздерін «ақсүйек» атайтын бірен- саран топ байқалады. Соларға таңым бар. Қазақ «сүйек» деп не өлікті, не итке тасталатын мүжіндіні айтады. Аталарымыз ар жағында Елтұтқалары болса керісінше «қаракөктің» ұрпағымыз деп мақтанған. Жалпы, «қара» сөзіне тоқтала кетсек артықтық етпес. Қазақ ұғымы мынадай: қара шаңырақ- осы әулеттегі ең қадірлі, барлығы сәлем сала кіретін үй; Қара Ертіс- Ертістің негізі; қарақұрым- өте көп; Кешудің Қараөткелі- ат- арба өте алатын үлкен өткел; қараша үй- ханға, игі жақсыларға арнайы тігілетін үй. Сонда «қара халық» деген осы елдің көпшілігі, үлкені, осы елдің иесі, осы елдің түп- тамыры деген мағынада. Демек «Қара халқымыз»- мемлекет ұйыстырушы, титулды ұлт болып шығады. Ал әлгілер қазаққа келіп сіңгенін, түбі шикілігін өздері дабыратып айтып жүр. Кірмелік мақтан ба?

Жуырда көп- көрім жігіттің аузынан «қожамыз- пайғамбардың ұрпағымыз» деген сөз шықты. Шайнап- ақ тастайтын сәт еді, араласып жүрген соң жеңіл айттық. Құран Кәрімнің әр сөзі ақиқат, 33- інші Ахзап сүресінің 40- ыншы аятында «Мұхаммет сендерден ешбір еркектің әкесі емес» деген Алла сөзі бар. Демек, пайғамбардан ұрпақ тарататын еркек қалмаған. Азиялықтар, оның ішінде арабтар жиенді ұрпаққа қоспайды. Әулетін ұрғашыдан, анадан тарататын еврейлер ғана. Ендеше, «пайғамбардың ұрпағымыз» дегендер ар жағынан хабары жоқ, немесе арғы аталарын жасыру үшін кеуделейтін болғаны. Сонда, жаңағы  ініме анадай сөзді үйреткен кім? Әрине, дүмше қожаның бірі. Ол қожа өзі ғана өтірікші болмай ат- тонды азаматты сүйрей кетті.

Шүкір, қазақта тегін білмейтін жан сирек. Ең құрыса жеті ата жатталады. Арабтар пайғамбарымызға дейін өздерінің қандай болғанын жасырмайды. Атақты ислам танушы, ислам дүниесіндегі ең жоғарғы марапат- Фатх сыйлығының иегері Амет Дидаттың былай дегені бар: «Бұл ел (саудидегі арабтар) пайғамбарымызды Алла жібергенше бір ортаға бағынбаған, дай- дұй, ішкендері шарап, жасағандары ылық, мейірімнен жұрдай, бірін- бірі тыңдамаған, өз қыздарын өздері тірідей жерге көмген, қанқұмар, адам бейнесіндегі аюандар еді... Бұларға не фараондар, не парсылар, тіпті, Ескендір де шабуыл жасаған емес. Себебі, олардан алатын, үйренетін ештеңе жоқ еді. Керісінше, ол елге жуып кетсе жамандық қана жұғатын. Сондықтан олармен ешкім араласпады, бұлар мешеу қалды. Тек Пайғамбарымыз ғана осындай елді  аз уақытта  түзу жолға түсірді. Бұл Алланың құдіреті...»

Пайғамбарымыз бүгінгі жыл санаумен 571 жылы туады. Дәл осы кезде біз қандай едік? Бұл жөнінде Геродоттың жазғаны: «Скифтердің алғашқы патшасы Тарғытайдан Дарий олардың жеріне енгенше тұп- тура мың жыл өткен...Вавилонды жаулап алған соң Дарий скифтерге қарсы жорыққа аттанады».(Геродот. «Мельпомена. Алматы 2003 жыл. 4 бет.) Бұл қай заман? Вавилонның жаулануы біздің эрамызға дейінгі 514 жыл. Демек осыдан 2500 жыл бұрын әлем таныған, дүрілдеген мемлекетпіз. Ал Мемлекеттік құрылымдар түзілуі, байлығына қызыққан Дарий шабуылдағанда мың- сан халық болуы үшін тағы да ең кемі 4- 5 ғасыр керек. Сонда, бүгінгі қазақтың тура жасы ең азы 3000 жыл. Ахмет Дидат айтып отырған араб елі мемлекеттілігі, бір орталыққа бағынған әлеуметтік, қоғамдық құрылымдары жағынан бізбен салыстыруға да келмейді. Оның үстіне бір де бір қожа өзінің түп атасы араб екенін дәлелдей алмайды. Саудидегі елшілікте қызмет ететін жігіттер былай дегені бар:

-Қазір ел көзінде жүрген бір азамат Саудиде өзінің  ар жағы араб екенін дәлелдемек болып, әлдеқандай шежіре көрсетті. Араб ғалымдары оның қызметін сыйлап қана, «Кешіріңіз, бізден- Саудидегі арабтардан тараған «қожа» дегендер жоқ»-, деп шығарып салды. Ал келесі кездесуімізде әңгімені әрі жалғады-  Біз «ғожа- ғожам» деп арабтардан өзгелерді айтамыз. Бұл сөз Құран Кәрімде төрт рет кездеседі. Ана кісі сол өзгелерден болар» деді. Ал қожалардың негізі парсылар. Дәлел керек пе? Мысалы, бүкіл түркі әулеті парсылар секілді Имам Ағзам Ханафидің мәзһабында. Ал араб дүниесінің мәзһабы бөлек. Арабтар дін таратқан болса неге біз Ханафилерміз? Екінші, Арабтар ғұламаларын- шейх атайды. Парсылар- бап, пір  дейді, біз осы сөздерді қолданамыз.  Баб- тікелей аударса «есік, қақпа» деген мағына береді. Сонда «баптарымыз» дін есігін, қақпасын ашушылар, бізді исламға кіргізушілер болып шығады. Ал пірдің тікелей парсыдан аудармасы- еге, қамқор. Егер, дін бізге арабтар арқылы келсе онда Ханафи мәзһабы қабылданбауы тиісті, әрі шейх деген сөз тілдік қорымызға әбден сіңісіп кетуі керек- тін. Бірақ шындығы бұлай емес. Тіпті, «құдай» сөзі де парсылардан енген. «Тәңір» дегендері.  Әрине, қожалардың ішінде бірен- саран ілесе келген арабтар болуы әбден мүмкін. Десе де олар үлесті емес. Қазір, әсіресе, салфиттік топтар, келсін келмесін өздерінің тегін арабтарға апарып тіреуге құштар. Олардың барлық мұсылман мемлекеттеріннің басын құрап, араб халифатын құрғысы келетіні осы себептен.

Мынадай ақпар бере кеткен де артықтық етпес: «Сәләф» сөзі қасиетті Құранның бірнеше жерінде кездеседі: «алдыңғы өткендер», «бұрынғылар» деген мағына береді. Қазіргі сәләфилер өздерін сол бұрынғылардың жолындамыз дегенімен, шын мәнінде атына амалдары мен іс- әрекеттері сәйкес келмейді. Бұл ағымның негізін қалаған Мұхаммет ибн әл- Уақаб. ХІХ ғасырдың басында өте күшейген уахабилік қозғалыс бірінші жауыздығын жасап, сахаба Зайд ибн әл- Хаттабтың Жұбайдағы сағанасын құлатып, топырағын шашып тастады. Мекке, Медина қаласындағы барлық қабірстанды, тіпті, Айша (р.а) мен Фатима (р.а) аналарымыздың, көптеген саңлақ сахабаларымыздың да кесенелерін талқандады. 1810 жылы Мұхаммет (с. ғ. с.) пайғамбарымыздың мешітін талан- таражға салып, дүние- мүлкін кім көрінгенге сатып жіберді. Ханафи мәзһабын «кәпірлердің мәзһабы» деп жариялады». («Иман» діни- танымдылық журналы. 2011 жыл, №3, (80) Мына сұмдық неден хабар береді? Егер, исламды қазаққа араб миссионерлері  таратса, арабтар ханафи мәзһабындағы біздерді «кәпірлер мәзһабы» дер ме еді? Әрине, жоқ! Өздері таратқандарын өздері қалай «кәпірлер мәзһабы» десін. Осыдан- ақ арабтардың ханафилерді- Осман империясымен бірдей мәзһаб ұстанған түркілерді ту бастан жау санағаны көрінеді. Бірақ олар солай деген екен деп қазақ көші ошарылмайды.

Қазіргі уақапшылар өлген адамға кесене салғанға басы бүтін қарсы. Бұл не айтады? Олар Айша (р. а ) мен Фатима (р. а. ) аналарымыздың, сахабалардың сағанасын бұзғаны анық. Ендеше, уақапшылар бел алмай тұрғанға дейін:

1. Мұхаммет Мұстафа (с.ғ. с. ) пайғамбарымыздың тұсында мұсылмандар өлген адамның басына кесене, сағана салған. Пайғамбардың келіншегіне, қызына, сахабаларға кесене салынуы бұған нақты айғақ. Демек, мола тұрғызу мұсылмандарда пайғамбарымыздың құдай қосқан қосағы мен қызы өлген жылдардан арыда қалыптасқан дәстүр. Дін алашұбарланбай, уақапшыланбай тұрғанда мұсылмандар, қазақтар биік қоршалған молалар салып отырған.

2. Бұған қарсылар-  уақабтар. Қазіргі кезде уақапшылар мола тұрсын, марқұмды еске алып, құдайы ас берген исламға жат дейді. Алайда, бұл да өтірік.

Пайғамбарымыздың алдында жарты әлемді жаулап алған Еділ патшаны туғызған ел едік. Тәңірім онан соң да қазақтың маңдайына Күлтегін мен Білгені, Төныкөктей абызды берді.

Әр дәуірде, әдетте, сол дәуірдің саяси, қоғамдық, экономикалық құрылымдарын жетілдіріп, мемлекетті асқақтататын, өзгелерден оқ бойы озық тұратын Тұлғалар туады. Замандастарынан өзгешелігі, артықшылығы- ертеңін болжай білетінінде. Ол өз тұсындағы ғаламдық эволюцияның алдына түсіп, дамудың, тарихи оқиғалардың ортасында жүреді. Сөйтіп, ол Тұлғаны тек қана өз Уақытымен бірге зерттейсің. Тұлға мен Уақытты ажыратсаң, ісіңнен мән шықпайды. Тұтас зерделесең көп құпия ашылады.

Өкінішке орай Ұлы Бабалар жайлы аңыз, шежірелер осы бір аса маңызды факторлар тоғысын ескере бермейді. Кім бұрын сөйлесе сонікі жөн болып кете береді. Кейде аңыз әлдекімнің ішкі есебіне де құрылады.

Осы айтылған жағдайлар- аңыздың кемшіндігі, шежіренің жетімсіздігі Сүгіршіұлы (Сүйініш) Төлегетай Бабаға да ортақ. Жарықтықты кіндік төлдері осылай есімдейді. Сыр бойы «Төлек атай» десе, үйсін мен дулат арасында «Төлеқытай» деп көзделеді. Баба туралы әңгімені атамыздың осы үш түрлі есімдерінен бастағанымыз жөн секілді. Қазақ арасында өз аты ұмытылып, лақабы сақталып қалу дәстүге енген, таңданарлық жайт емес. Мысалы: Абылай ханның шын аты- Әбілмансұр, Қаракерей Қабанбай батырдың шын аты- Ерасыл. Ендеше, Төлегетай, Төлек атай, Төлеқытай баба туралы бала жастан құлаққа сіңген, жадыда жатталған, ел арасындағы, ұрпақтары сақтап келген қара халықтың сөзіне ден қояйық.

ІІ

Ауылда небір шежіре қарттар өтті.Солардан сіңген мағұлұматтарды бір ізге түсірсек мынадай тәлім қалыпты:

-Өкіреш Шалдан Белгібай туады. «Атадан қалған белгі» деп анамыз Ақсұлу қойған екен. Белгібайдан өрген төлді «Сүйініп жүрейік» деп Сүйініш атапты. Кейінірек, Сыр бойына қотарылып, кемел байып, елін шылқа тойындырған соң атаны жұрт Сүгірші деп кетіпті. Белгібайдың жалқы ұлын бірде Сүйініш, келесіде Сүгірші дейтіні содан. Сүгіршіден Төле туады. Төледен Қытай жалғыз. «Көбейсін, қытайдай мол болсын» деп есімін атасы Белгібай қойыпты. Кейде Қытайды- Кітай дейтіні де бар. Дұрысы- Қытай. Қытайдан төртеу- Қаракерей, Матай, Садыр, Төртуыл. Бұларды «Төлегетайдың төрт ұлы» дейді. Төлегетай атамыз өз тұсында Сыр бойында қазы, һакім болып, Елназары аталыпты. Елназар- елдің басы, көсемі дегені екен. Қытай жиырма алты жасында аңда жүргенде өз бүркіті өзіне түсіп, мерт болады. Содан төрт ұл мен үш келін Төле атаның қолында қалды.

Жалпы Төлегетай Баба туралы барлық шежірелерден ақпар алынады. Дені бірін- бірі қайталайды. Тек Шәкәрім қажы Құдайбердіұлы Қытайдан Төлегетайды туғызып, әке мен баланы шатыстырып алады. Басқа шежірелерде бөтендей ала-құлалық жоқ. Түгендеп, ата таратсақ шежіре мынадай : Өкіреш Шалдан- Белгібай, одан- Сүйініш (Сүгірші), одан- Төлегетай (Төлек ата, Төлеқытай). Қытайдан бүгінгі он ата найманның төртеуі- Қаракерей, Матай, Садыр, Төртуыл.

Төлегетайды Өкіреш Шалдан әрі тарататын шежіреші немесе шежіре кездестіре қойған жоқпын. Шежіреге сәйкес Өкіреш Шал менің жиырма бірінші атам. Жиырма үшінші деген  адамды кездестірдім. Сонда Өкіреш Шал  демографиялық өсімен есптесек, менен мөлшері 500- 525 жыл бұрын дүниеге келген. Бірақ бұл кісіге жалпыға ортақ 25 жас берілмейді, Белгібайдың Өкіреш Шал  93- 94 жасқа келгенде туғанын ұмытпау керек. Мен 1949 жылғымын, осыдан 525- ті алсақ мөлшері  ХҮ ғасырдың басы 1425- 1435 жылдар шығады. Бұдан ата жасы  93-ті алсақ 1325- 1335 жылдар шығады. Сонда Ұлы Бабамыз Өкіреш Шал ыңғайы 1410- 1420 жылдары өмірден өтеді. Осындай есептен соң менің шежіремде Өкіреш Шал ХҮ ғасырдың алғашқы ширегін ала о дүниелік болды деген жөн сияқты. Сіз де өз шежіреңіз бойынша Баба жасын шығарып көріңіз, салыстырыңыз.

Ұзақ жасаған атамыз тоқсан үш жасында өскен ұлдары түгел мерт болып,  кіші келіні, үйсін қызы Ақсұлудың қолына қарап қалыпты. Ақсұлу атасын алақанға салып әлпештеп күтіпті. Осыдан кейде бұл анамызды Әлпеш деп те атайды. Анамыз бірде атасының бір балалық белі бар екенін аңғарып қалады. Төркініне сәлем айтып, сіңілісі Тоқсұлуды Өкіреш Шалға қосыпты.

Оның алдында тарақты- арғындар келген екен. Ақсұлу жесірге құда түспек. Алайда анамыз:

-Атамның көзі тұрғанда отын өшірмеймін-,  деп қайтарыпты.

Арғындар ойлайды. «Шал енді қанша жасайды, тосайық». Осы екі ортада Ата көз жұмады. Үш айдан кейін Тоқсұлу ұл туады. Белгібайымыз осы бала. Ол емшектен шығысымен Ақсұлу Белгібайды өз бағымына алып, жап- жас Тоқсұлудың обалына қалмай, орны жақсы жерге мол жасау, мал- мүлкімен ұзатады. Осыдан Ақсұлуды найман іші- «Найманның әулие келіні» атайды. Әпкесіне ене болған Тоқсұлуды- «Қыз еней»  дейді қастерлеп.

Ақсұлу Өкіреш Шалға келесі жылы ұлан- асыр ас береді. Осы жерде арғын- тарақтылар өткен әңгімеге оралып, анамыздың өздеріне қашан күйеуге шығатынын сұрайды. Сонда ақылы астам анамыз мынадай уәж айтыпты:

-Енді болмайды. Менің нақты әмеңгерім, Атамның қара шаңырақ иесі Белгібай туды.

Сөзге тоқтаған заман ғой, арғындар Ақсұлу анамыздың ақылды сөзіне риза болып аттаныпты. Найманның әулие келіні Өкіреш Шалдың шаңырағын жықпау үшін Белгібайды ауызға алғаны бәріне де түсінікті еді. Уақыт тоқтай ма? Белгібай он алтыға толғанда Ақсұлумен некелеседі. Анамыз мұнан кейін Белгібайға кішілікке екі келіншек әперіпті. Олардан қанша қыз бар екені беймәлім, ұлы- Сүйініш. Сүйініш Сыр бойындағы найманның ортасын толтырып, ұлды болғанда Ақсұлу- найманның Әулие келіні дүние жалғаннан өтеді. Бір қуаныш, бір қайғы қатар келген соң ел ырымдап, «Ақсұлу анамыздың орнын толтырар , қайғысын төлер осы ұл болар» деп атын Төле қойыпты.

Қандай ғажап Ақсұлу Анамыздың ісі, өнегесі! Тоқсан үштегі ата келіншек аламын деп ойлады ма? Жоқ, әрине. Құдай қолдаған Ақсұлу анамыздың өзі түскен шаңыраққа адалдығы, Өкіреш Шалдай әулиенің тамырын үзбеу, ұрпағын жалғастыруға деген қам- қарекеті.

Сізге ұсынып отырған еңбегіміз «Өкіреш Шал» деген есімді талдамай кетсек толық болмайтын сияқты. Сөз арасында бұған да аз- кем тоқтала кетейік. «Найман хандығының мемлекеттік құрылымы» атты еңбегінде тарих ғылымдарының докторы Бақыт Еженхан былай жазады: «Найманның әкімшілік атауы «шал»... «Жамиғат тауарихтың «Шыңғыс хан» шежіресінде Найман Күшіліктің аға- қарындастары мен руы туралы әңгімеде осы сөз бар: «Әлин- Шал», «Тару- Шал», «Баян- Шал» және «Түңге- Шал» төртеуі ағайынды. «Шал»- ханзада деген мағына береді.» (Қазақ Ордасы. Алматы. 2003 жыл, №3. 13 бет)

Өкіреш Шал моласына Самарқанның түбіндегі Өзбек наймандары 1988 жылы белгі қойыпты. Темірден жасалған осы белгіні өзбек Өкірач наймандардың рұхсатымен 2010 жылы қазақ Өкіреш наймандары барып ауыстырдық. Биіктігі 3 метр, ені 1,5 метр еңселі құлпытас қойып, найманның тоғыз таңбасын тасқа бастық. Екі күн ас бердік. Осындағы Қара, Өкірач, Қызыл, Дүрбен наймандар «өкірач» деп кішкене бұқаны атайды екен. Күшілік ханға дейін тұтас Найман қазақ, өзбек, татар, ноғай, қырғыз, түркімен, әзірбайжан, мыңғұл, башқұрт, қарақалпақ, алтайлықтар ішіне тарап, бөлініп кетпей тұрғанында  найман хандарына үнемі «бұқа»сөзі қосылып отырған. Мысалы: Арық Бұқа, Семіз Бұқа, Инанығ Білге Бұқа, Байбұқа, Тайбұқа, Кетбұқа, Келбұқа. Енді түсіндіңіз: Өкіреш дегеніміз ханнан кіші- Ханзада. Ертеректегі «Шал» атауы наймандардың бөлшектенуіне байланысты алғашқы мағнасы ұмытылып, «Өкіреш» атауы қолданыла бастаған. Екі сөздің мағнасы бір. Осылай қосақталып аталу қазақ тілінде жиі кездеседі. Мысалы: Баян- сұлу, Шолақ- Мұқыры, Ақ- шаған, Тоқты- барлық. Осындағы баян, мұқыры, шаған, барлық сөздерінің қазақша аудармасы- сұлу, шолақ, ақ, бір жылдық төл немесе тоқты. Сонда «Өкіреш Шал» дегеніміз- ханзада екеніне дау жоқ. Мұны да біле жүрген жөн.

Енді басты әңгімемізге қайта оралайық. Сырдарияда, найманның берекесі тасыған кезде Төле Сүгіршұлы дүниеге келді. Анықтап көрсетеріміз- мұның барлығы аңыздар, шежірелер арқылы жетті. Тарихи мәліметтерді алдыларыңызға тартпас бұрын даланың ауыздан- ауызға беріп келген мұрасын келтіре кеткенді жөн санадық.

Алдыда айттық, Ата есімі үш түрлі аталады: Төлегетай, Төлек атай, Төлеқытай. Шежіреде Қаракерей, Матай ,Садыр, Төртуыл Қытайдан туса да «Төлегетайдың төрт ұлы» делінетінін жаздық. Себебі мынадай секілді. Біз Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай дейміз. Бірақ екі сөзді де қысқартып тастағанымызға мән бермейміз. Дұрысы- «Қаракерейдің Қабанбайы», «Қанжығалының Бөгенбайы» ғой. Бірінші сөздегі ілік септігінің, екінші сөздегі тура толықтауыштың жалғаулары түсіп қалды. Осы тұрғыдан келсек балалар «Төленің Қытайының төрт ұлы» болуы тиіс. Қысқарта, «Қаракерей Қабанбай» дегендей етіп атасақ, «Төле- Қытайдың төрт ұлы». Енді қараңыз, Төлегетай мен Төле Қытай аса жақын естіледі. Оның үстіне қазақ тілінің нормаларына сәйкес ұяң «е» әрпінен кейінгі «қ» әрпі де ұяңданып «ғ», «г»- ге айналады. Сөйтіп, «Төленің Қытайының» деген сөз алдымен қысқарып, «Төлеқытай», онан соң «қ» әрпі «г» деп естіліп, «Төлегетайдың төрт ұлы»  деген тіркес пайда болғаны көрінеді. Бұл менің жорамалым. Дау туғызытын мәселе емес. Сіз дәлелді пікір ұсынсаңыз құба- құп. Адал ниетімізбен қатеге ұрынсақ аруақ кешірсін. Осы тұста кідіріс жасап манадан бергі ақпарларды , оймызды, болжамдарымызды бір қорытындылап алайық:

1.Көне найманның ХІҮ- ХҮ ғасырда өмір сүрген ханзадасы Өкіреш Шалдан- Белгібай. Белгібайдан- Сүйініш (Сүгірші). Сүйініштен- Төле. Төледен- Қытай. Қытайдан- он ата, тоғыз таңбалы найманның төртеуі Қаракерей, Матай Садыр, Төртуыл тарайды. Жалпы ұраны- «Қаптағай», таңбасы «Ү»- бақан.

2.Шежіре мен шежірелердің ауызекі бізге жеткізген бұл бұтақ бойынша тізбесі осындай. Толығырағы, дәлірегі де осы секілді. Тағы айтамыз, бұл нақтылы тарихи факті болмауы әбден мүмкін.

3.Көздеп отырған бабамыздың дұрыс аталуы- Төле, оның ұлы Қытай.

Үш мәселені шешкендей болған соң Төле атамыздың жеке өзіне, ғұмыр кешкен заманына, Атамыз кім болып еді деген түйінді мәселелерге көшсек.

ІІІ

1917 жылғы қарашада өткен Түркістан мұсылмандарының түселінде (сьезінде)  Түркістан  Автономиясы құрылды. Қазақ халқының неше мың жылдық тарихында тұңғыш рет мемлекеттік құрылымға Премьер- Министр лауазымы енгізіліп, Автономияның Премьер- Министрі болып алғашқы қазақ теміржолшысы, тарихшы, этнограф Мұхаметжан Тынышбаев сайланды. (М. Тынышбаев. Қазақ халқының тарихы. Алматы «Санат 1998» жыл, 9 бет) Мұхаң  патшалы Ресейдің ІІ Думасына депутат кезіндегі өмірбаянында «1879 жылғы 12 мамырда Жетісу облысы, Лесі уезі, Мақаншы- Садыр болысындағы Жыланды тауында тудым» деп жазады.

Ал Төлегетай бабасы жөнінде « Менің әкемнің айтуынша 16- ыншы атам» дейді. (М. Тынышбаев. Материалы к истории киргиз- кайсакского народа. Ташкент, 1925 год, 16 стр.) Сонда, әр атаға 25 жылдан берсек, 16 атамыз тұп- тура 400 жыл. Тынышбаев туған 1879 жылдан 400 жылды алсақ, Төлегетай баба мөлшері 1470 жылдары өмірге келген деп топшыланады. Бұл М. Тынышбаевтың әулеті бойынша.  Мана менің әулеттік шежіремде  Өкіреш Шал  1410- 1420 жылдары өлген дегенбіз. Төле- Шалдың  үшінші ұрпағы, демек 75 жыл кейін туады. Мұны қоссақ Төле мөлшері 1485- 1495 жылдары ана құрсағынан шыққан. М. Тынышбаев пен менің ата таратудағы айырмашылық бар- жоғы 15- 20 жыл. Сондықтан осы кезеңді межеге алған дұрыс сияқты. Тынышбаев аңғарсаңыз шежірені тарихи факт ретінде қарамай «әкемнің айтуынша» дейді. Мұны әмісе назарда ұстау қажет.

Бұл қай кезең? Осы тұста Шайбаниден тарайтын Әбілхайыр ұрпағы тізесін батыра берген соң, Жошы ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек арғын, найман, керей, қыпшақ қатарлы рулардың басын қосып, қазақ хандығын құра бастаған қазақ халқының тарихындағы ең маңызды мезет- ті. Бұл іске атамыз бәлендей араласа алды ма? Белгісіз. Бірақ Төленің сақайған шағы 1511 жылы таққа отырған атақты Қасым ханмен тұспа- тұс. Атамыздың жауға да, дауға да төте түсетін, кесіп билік айтатын, ел көзінде жүретін дер шағы. Тарихи, әлеуметтік, қоғамдық оқиғалардың Қасым хан бастауымен өрге жүзген кезі. Қазақ шығыста Жетісудан әріге, батысында Еділ- Жайыққа аяқ артып, терістігі Арқаға, түстігі Алатаудан Сырға дейінгі кең далада көшіп жүретін халге жетті. Қасым хан қазағына тыным, береке әкелді. Ел тойынды, қазақ ешкімнен ықпайды. 200 мың  әскер атқа қонатын қуатты мемлекет.

Айтулы осындай сәттерде найман қандай еді? Жауапты қазақ тарихшылары бүтін мойындайтын Мұхаметжан Тынышбаевтан аламыз. Ғалым: « 100 жыл, 1500- ден 1600 жылға, тіпті, 1625 жылға дейін...наймандар аса ірі саяси роль атқарды. Олар басқа руларға қарағанда жан санының артықшылығына сүйенді.» деп жазады. (Материалы...17 стр.) Ендеше, қазақ хандығының төрдегі бір орны, шаңырағының бір керегесі- Наймандікі. Найман бар саяси шешімдердің бір тұтқасын ұстаған. Демек, Төленің мемлекеттік істерге араласуының алғы шарттары түгел. Оның үстіне Төле ата жағынан қандай өрлі болса, нағашы жұрты да сондай әлді. Арғы Анасы Ақсұлу да бергі апасы Тоқсұлу да қабырғалы қалың үйсін. Ата жұрты- алға аттаса аяғы, нағашы жұрты сүйенсе- таяғы. Бұған әкесі Сүгіршінің асып- төгіліп жатқан байлығын қос.  Мұндай жұртпен, дәурені жүріп тұрған найманмен ынтымақты, ағайын- ажын болуға әркім мүдделі еді. Осылайша  қалыптасқан тарихи жағдай, наймандардың қазақ қоғамындағы саяси- әлеуметтік орны Төлені сөз жоқ халықтың алдына шығарады. Тыңғылықты білім алған, мұсылманша сауатты бала аса зерек болып өсіп келе жатты.

Сонау замандардан бала Төле туралы аңыз көп жетіпті. Төле жалғыз ұл десек те Сүгірші байдың қыздары баршылық екен. Қолы жомарт, бай нағашы атасының үйіне жиендері топырлап келе беретін көрінеді. Бірде Төле осының себебін сұрапты. Сонда әкесі Сүгірші бай:

-Әй, балам-ай! Жиен серкелерінің санын алып жүреді де!- деп жауап береді.

-Онысы қанша еді?

-Жиендерің серке орнына түйе алса- үлең азаймайды, ат сұраса- үйірің ортаймайды. Мөңіре мен маңырамадан қолдарын қақпа. Сенің сиыр мен қой- ешкің көп пе, әлде Сырдың салпаң құлақ қояны мен жортқан сәйгегі көп пе, біліп болған ешкім жоқ. Жиендер нәсібін қалап ала берсін. Ырзықты бөліп жеңдер.

Сөз түйінін түсінген Төле бала нақ осы кезде артында қалған аталы сөздерінің алғашқысын айтыпты. Арада 4-5 ғасыр өткемен елбастар, жалын атқан жастың сөзі бізге тұтастай жетіпті:

-Ұқтым әке! Қарты ортақтың- қазаны да ортақ екен!

Әңгімеге куә жұрт мынадай тапқырлыққа таңдай қағып, бата берісіпті. Қазаққа ғана тән, алатыны да, қосатыны да жоқ, бас- аяғы бүтін ғажайып нақылдарын атамыз осылай бастапты. Төле ұстаз алдына қаршадайынан барыпты. Шәкірт кезіндегі мына аңызды тыңдаңызшы.

Сүгірші ақсақал- қарасақалдарды жиі жинап, дастарханға шақырады екен. Әңгіме мол. Сондай сәтте үйретуші- қожа:

-Өткенде Төле менің малымнан он марқаны бөліп әкетіпті. Себебін білгеніңіз бар ма?- дейді.

Әке хабарсыз екен. Қанша жерден байдың, бардың баласы десе де Төле қатар- құрбылары секілді қозы бағып жүрген.  Шақыртады.

-Алдым!  Алдым. Әне кезде дарияны жағалай жұтаң ауыл келіп қонды. Талғажулары жоқ, көш үстінде екен. Содан шәкірттер ақылдасып, қожалардың қозысынан таңдап- таңдап, ерулікке онын бердік. Қожаға «Қозыларыңыз қой болып, өсіп жатыр» дегенмін. Бұл – он. Ал рұхсатсыз алған айыбымды әкем өтесе, он үш-, дейді өзіне- өзі билік айтып, келіспей істеген айыбын үш қойға бағалап.

Мұхаммед Салихтың «Шайбани намесі»  мен Әбілғазының «Хандар шежіресін» оқыған адам мынадай деректерге қанығады. 1508 жылы Қобыз Найман Марының және оның маңының датқасы. Бұл сол тұстағы аса ерекше жағдай. Хан, төре емес, қарадан- көптен шығып, халық басқарған аздың бірі осы Қобыз баба екен. Алла сәтін салса бұл жарықтықты да зерттеу қажет.

Қобыз датқа салған жол кейін әбден дәстүрге айналады. Сол Марыны 1530-1550 жылдары Найман Жолым би басқарады. Айырмашылығы “датқа” енді қазақыланып “би” деп аталыпты.

1570-1580 жылдары Түркіменнің ханы Санжарды мырза қамауға Найман Құлмұхаммет би ұстап отыр. Бар билік қолында. Санжар хан елдің әбден зықысын шығарған соң мынадай төтенше шара қолданған.

Осы тұста Балхта да наймандар мәртебелі. Датқалары- Найман Назар би.

Есіл- Ұлытау арасындағы бар билік Балталы- Бағаналы наймандарға тиесілі.

Одан әрі қарасақ Жалмұхамбет бидің желбіреген туын көреміз. Самархан өзбектерінің, қырғыз, ноғайдың біріккен қолын шабуға Бабахан хан жасақ жинап жатыр. Маңдай алғы негізгі қол, әскери билік найман Жалмұхамбетке берілген.

Бұл деректерді мақтанға теріп отырған жоқпыз. Әр нәрсенің айтатыны бар. Кез- келген тарихи Тұлғаны өскен ортасынан, сол заманғы барлық оқиғалардың жиынтығынан, солардан шығатын қорытындылардан бөліп қарауға болмайтынын жоғарыда айтқанбыз. Мысалдардан Белгібайұлы Сүгірші, Сүгіршіұлы Төле ғұмыр кешкен кезеңдерде олардың аталастары- Наймандардың мемлекет ісінде алатын орны, қуатты саяси күші, малды, шелді ру екені анық көрінеді. Саяси биліктегі топ жекеменшік формасы бар қоғамдық құрылымда байлыққа ие болады. Тек кеңес дәуірі бұған қарсы нышандарын байқатқан. Сол нышандар ақыры түбіне жетті де.

Аңыздың азды- көпті қосатыны, уақыт бірлігін сақтамай ерте мен кештің арасын жалғай беретіні бар. Солай десек те Сүгірші әке малды болғаны дау тудырмайды. Сүйініштен- Сүгіршіге, ел- жұртын тойындырып, киіндірушіге айналғаны бір болса, жаңағы әңгіме байлығы асып жатқан адамға тән. Оқиға Сыр бойында өрбігеніне дау жоқ. Наймандардың алды бұл тұсқа XIII ғасырдың басында жеткені белгілі. Осы өңірде өсіп- өрбіген.

Бір аңызда ғана Белгібай 35 жасында өліп, Сүйініш (Сүгірші) ІЗ-інде жетім қалады. Барлық басқа деректерде Белгібай қашан өлгені көзделмейді. Біз, Төле 20- ларға келгенше атасы Белгібай тірі деген ойдамыз. Себебі, Белгібай 16- сында үйленіп, Ақсұлудан Сүйінішті көргенін сөз алдында айтқанбыз. Бұл Белгібайдың ең ары дегенде жиырма бестен аспаған кезі. Белгібайдың ұлы Сүйініш те ерте отау құрғаны анық. Олай десек жиырма бестерінде Сүйініш те Төлеге әке болмақ. Бұл есеп Төле жиырмаларға жеткенде әкесі Сүгірші 40- 45- те, атасы Белгібай 70- терде екенін көрсетеді.

Қалай десек те ел арасындағы аңыз Төле үйлі- баранды болған шағында әкесі тірі екенін жазбай айтады. Бүған жеке тоқталып отырған себебіміз бар. Сыр бойында, Төленің сүйегі жатқан Жаңақорған, Қызылордада екі дерек айтылады. Бірінде, тұттай жетім қалған Төлені қожалар асырайды, өсе келе әлде өгей, әлде жетім қыздарын береді- міс. Екіншісінде, Төле мұнда егделене, жігіт ағасы болғанда Қылышты қожаның атын естіп, алыстан келеді, қойшылықты сұрап алады, кейін Қылышты ата Төленің қасиетті екенін біліп, оң жағынан орын, қыз береді- міс. Ұзын-  ырғасы осы.

Рас дер едік. Егер жоғарыдағы Сүгірші мен Төленің арасындағы аңыз бізге жетпесе, әкенің аса қорлы, беделді адам болғанын уақыт ұмыттырса. Мүмкін дер едік- қазақы, рулық жол- жораны білмесек. Сондықтан да екі аңыз шикі, ішкі есепке қүрылғаны көрінеді. Төленің ұрпақтары Арқаға көшіп кеткен соң баба ғұмырын әлдекімдер бұрмалап, қажетіне ыңғайлаған сыңайлы.

Себебі: Бізге- Төленің тікелей ұрпақтарына аталарымыздан жеткен аңыздар Төленің жастай жетім қалмағанын анық айтады. Үйлі- баранды шағында әкесі Сүгірші тірі. Атасы Белгібай да жетпіс бестердің үстінде. Ол тұста адамдардың ұзақ жасайтынын, денсаулықты болып келетінін назарға алсақ, ата да немересінің қызығына ортақ.

Төле Сырдарияға егде шағында келді немесе жетім бала еді десе сан тарау сұрақ жамырайды:

1.Төле Сыр бойына егде кезінде келсе, қай кезде қырық жыл ел басқарады?

2. Салт басты- сабау қамшылы  жат адамды сол маңдағы рулар  қалай ғана қазы, онан соң датқа, онан соң елназары сияқты аса елеулі қызметтерге қояды? Екі шылбыр, бір тізгінді бөтен, соңында қабырғалы тірек руы жоқ адамға неғып ұстатады?

3.Өз азаматтары жоқ па?

Бұл орынды сұрақтардың жауабы: Төле Сыр бойында туып- өскен. Дария жағалауындағы сол кезде жан саны ең мол найман болған соң бар билікті ұстап отыр. Осындай, ап- анық, өзі сұранып тұрған, қарапайым әрі өте дәлелді себептерді шындық іздеген адамның көрмеуі мүмкін емес. Ал жалған сөз жүгірткісі келгендерге ем жоқ. Ондайларға,  тек , аруақ кешірмеуі мүмкін екенін ескертіп кетпекпіз.

Ауыз әдебиетінің, аңыздың оқиғалар тізбегінен жаңылып отыратыны бар. Онымен де қоймай, оқиғаларды, адамдарды, жер атауларын ауыстырып алатыны жиі кездеседі. Мұның бір мысалы  садыр Асау батырдың басынан өткен. Батыр егделене келе:

-Төлегетай атамның жанына барып өлемін. Әйтпесе, Сыр бойы Қаракерей, Матай, Садыр, Төртуыл найманның бір мекені екенін ұрпақ ұмытып барады. Мен жаңғыртайын-, деп егделенген шағында Төлегетай атасының моласына шырақшы болып, елінен кетіп қалыпты.

Қалған өмірін бабасының басында өткізіпті. Моласы- Төлегетай атаның аяқ жағында, сол жақ босағадан сәл ішкері. Өзі- Садыр руынан. Бүгіндері «Садыр- Асау» аталатын үлкен тайпаның түп бастауы. Бұлар Асау аталарының Сыр бойындағы Төлегетай моласына жерленгенін естерінде ұстап отыр. Мұны М. Тышышбаев та жазып қалдырған. Міне, осы Асау батырдың егде шағында атасына шырақшы болып келгенін бәз біреулер Төлегетай бабаның ғұмырнамасына жамай салған. Сыр дарияда туған Төлегетайды егделенгенде келген деп шатыстырып отыр. Өздері лағы кеткенімен қоймай бас пайдалары үшін жұртты да адастырмақ. Олар бір нәрсені: Төлегетай атаның артында іздеушісі- сұраушысы бар екенін, ұрпағының ақ- қараны ашып отыратынын ескермеген.

Қазақ, қазақ болғалы жетімін, жесірін қаңғытып жіберген халық емес. Даламызда бұл берік орныққан қағида. « Аға өлсе- іні мұра»  осыдан шыққан. Бұл біреуге әйел әперейік немесе күйеу тауып берейік дегендікпен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Әңгіме ұрпақ мәселесінде. Осы рудың баласы, осы руда қалуы керек. Жатқа жіберу, жалға беруге дала салтымен тиым салынған. Ата дәстүр мұндайды кешірмейді. Мүтілім ру атына сын. Ел ағасының бетіне түскен таңба. Сүйекпен ғана кетер қорлық. Бүгін ғой жетім балар үйі ашылғаны. Жесірмен бірге ұлдың кетіп жатқаны. Ол заманда    тентіреп қалған жесір, телімдеп кеткен жетім болмаған.

Сыр бойында, 1500 жылдары наймандардың іргелі қауым, ықпалы күш, Қазақ хандығының негізгі бір тірегі ретінде көрінгенін айттық. Дәлел асып-төгіледі. Ендеше, Сүгірші сияқты текті атаның ұлы, жетім қалса да кісі есігінде жүрмейді. Елі, жұрты халқын асыраған Сүгіршінің жақсылығын үмытпайды, шаңырағын жықпайды. Бұл да Даланың жазылмаған, бірақ бұлжымайтын Заңы. Алайда асып- төгілген Сүгірші, шүкір, тірі.

Жаңағыдай- Төле жетім немесе сақа жігіт шағында Сырға келді деу қазақтың жаратылысын, ырым- салтын, Далада ғасырлар бойы орныққан, хан да, қара да бұза алмайтын, бүгінгі тілмен айтсақ, Ар Кодексін белінен басу, осылардан хабары жоқ адамның білместігі. «Қасақана айтты» дегенге ауыз бармай отыр. Қалай десең де аққа қара жаққандай тігісі де, жыртығы да бадырайып тұр. Кесауат қана. Осы тұста бір ой келеді. Бұл менің ойым. Ұнаса қабылдарсыз. Төле сақа жігіт шағында келді дегенді екінші сөзбен айтсақ,  қожалар атамызбен сақа жігіт кезінде танысты деген сөз ғой. Ендеше, тереңірек үңілсек, керісінше, қожалар Төленің сақа жігіт шағында Сыр бойына орналасып, Сүгірші байдың еліне, дарияның жағасындағы қазақтарға сіңген. Бұлай деуге дәлел бар. Егер қожалар ол жерде ежелден отырса Қылышты қожа жарықтықтың ата- анасының, арғы аталарының молалары ол жерде неге жоқ? Жазу- сызуы бар қожалар сол маңда Қылышты қожадан арғы сүйектері болса ұмытпаса керек. Олар Орхын- Оныннан бері құлаған, Таулы Бадахшанға дейін аяғын созған, Самарқанның түбіне Төленің үшінші атасы Өкіреш Шал ханзаданы жерлеген, өз даласында еркін көшіп жүрген найман емес. Қазақтан тиген жерінде отырған-  жатақ.

Қазақ «Жігіттің жақсы болмағы- нағашыдан», «Жігіттің үш жұрты бар, жанашыры- нағашы жұрт»  дейді. Өскелең жиенді мақтан көрген. Намысқой Үйсін жиені Төле мен қызын бір үзім нанға не қылса да зар қылғызып, көрінгеннің есігіне телміртіп қоймайды. «Жиен- ел болмас» десе де қызының көз жасын арқалаған қазақ жоқ. Ақыны мен шешені күнде сөз таластырып, қақтығысып жатар қазекем «жиенің қаңғып жүр» дегенді естіген күні-өлгені. Немересінен жиенін алабөтен көрген қай қазақты атай аласыз. Өзіміз де жиенбіз, жиеніміз де бар. Бөлеріміз қане оны немеремізден.

Өзім нағашымның қолында өскенмін. Маған, менің нағашым Сұлтанайдай нағашы ешкімде болмағандай көрінеді. Нағашымды “Папа”, әкемді “аға” деп, екеуін де бақиға жөнелттім.

Оны айтамыз, жиенін өсіріп, отау етіп шығарған, әкесінің атын ұмытқызбаған, ата жұртына шығарып салған мысал аз ба? Талдықорған өңірінің Кербұлақ ауданында Жалайырдың Андастары тұрады. Осы атадан Арғынбай ұрпақтары өрбиді. Солардың бірі Сейіткерей Нұрланбаев ақсақал мынадай әңгіме айтады: «Арғынбай бабамыздың анасы найманның Қаракерейінен екен. Ата-анасы ерте өліп, нағашылары «Осы баланы бізге беріңдер. Қызымыздың көзіндей көріп жүрейік» деп алып кетіпті. Кейінірек әйел әперіп, еншісін бөліп, мал- жанымен Жалайырға жеткізіп, табыстапты. Құрдастарымыз бізді қажағанда «наймандар», «шеттібай» деп қылжақтайды. Біз намыстанбаймыз. «Сондай нағашың бар ма!»  деп жеңістік бермейміз.

Міне қазақы нағашылық деген. Демек, жоғарыдағы Төленің жетім қалып, қожаға сіңуі тіпті қисынсыз, түбірімен жалған. Қазаққа келіп сіңген қожалар ғой.

Мұндай келеңсіздіктің белең алуы Төле ұрпақтарының Сырдан көшіп кетуі, қоныс ауыстыруына байланысты. Ата тарихқа абай қарайтын, шындықпен жалғанның ара жігін ажыратып отыратын шежіре иелері Сыр бойында қалмаған соң, «әй» дейтін ажа, «қой» дейтін қожа болмаған соң әлдекімдер сыңар езулеп, әу бастағы оқтай түзу шежірені еркінше шимайлаған.

Жанға бататыны, Найман тарихы- қазақ халқы тарихының бір керегесі екенін білмеуде. Қазіргі кез- келген қазақ руларының өткенін бұра тарту барлық қазақ халқының тарихын өзгертуге талпыну болып табылады. Себебі, қазақ тарихы- Қазақ хандығы Туының астына біріккен ру- тайпалардың тарихы. Солардың ерлік істерімен, қаһармандығымен ғана бүгінгі дәуренге жеткеніміз анық. Ал, жекелей найманға келсек, Н. А. Аристов ХІІІ ғасырдың басында  Жошы әскерінің  бір бөлігінің Шайбандардың қолбасшылығымен  бүгінгі Сырды бойлай, одан әрі Хорезм, Бұхараға жазыла қоныстанғаны тұрғысында былай дейді « Шейбандармен келіп қоныстанған негізгі рулар- ұяс, дүрмен, қият, қоңырыт, уйсін, найман» (Н. А. Аристов. Усуни и киргизы или кара- кигизы. Бишкек, 2001 г. 370 стр.) Ары қарай бүкіл әлем мойындайтын ғалым осы рулардың ішінде ең жан саны көбі де, өте ықпалдысы да наймандар екеніне баса назар аударады. Ендеше , Төле жігіт болғанда қожалар ел ішінде ауыса жүріп, аса жомарт Сүгірші байға қоңсы қонды деген орынды.

IV