Казахи

С тех пор в Великой степи, появились кочевники, природный ландшафт оставался неизменным. Кочевники кочевали, травы вырастали, звери существовали. Вступление человечество в капиталистическую эпоху, поменяло не только жизненный уклад в степи, но и природный ландшафт. Как происходили эти события?

Как строились первые шахты, рудники, заводы?

К сожалению, очень мало об этом исторических фактов. Одним из известных фактов, это история появления угольных шахт Караганды. В самой Караганде стоит памятник Аппаку Байжанову перед областным историко - краеведческим музеем. Это едва ли не единственный факт в истории Казахстана, когда ставится памятник простому пастуху первооткрывателю Карагандинского угольного бассейна.

Прочитав автобиографическую трилогию Сабита Муканова я задумался над этим вопросом. Для наглядности привожу небольшой отрывок из книги:

«Старики рассказывали, когда англичане начали копать шахты, змей здесь была тьма-тьмущая. Англичане не пожалели керосина, облили им землю вокруг змеиных нор и кустарник, подожгли. И, представьте себе, змеи вместо того, чтобы спасаться от огня, бросались в огонь.  Дружные, оказываются гады. Со всех сторон степи ползли к кострам и погибли в них.

Эта не вполне правдоподобная, историйка разрядила обстановку.»

Из третьей части автобиографической трилогии Сабита Муканова – «Школа жизни».

Официальные документы XVIIIвека , фонда  № 1 Гос. Архива Омской области по взаимоотношениям Казахского ханства и Российской  империи в большинстве представлены  перепиской султанов и ханов[1] с администрацией генерал-губернаторства. Встречаются письма отдельных старшин. Количество документальных сведений о конкретных батырах можно пересчитать по пальцам.

Большое количество упоминаний[2] встретилось по Тлеумбет батыру.

Тлеумбет батыр-батыр с рода Басентиин. Примерные годы жизни 1720-1795 гг.  Активный участник освободительных действий от жунгар (калмык) в 1740-50 гг. В 1750-60 гг. совместно с другими отделения рода Басентиин , имел свою зимовку в  предгорье Калмак-кыргана[3].Гора Тлеумбет (близ зимовки) и по сей день сохранила свое наименование.

Карта 1878 года.

Современная топографическая карта.

В 1770 гг. весь род батыра-Басентиин –Отеп окончательно перебирается к своим сородичам[4], близ  форпоста Коряковского[5]. С этого времени батыр попадает в официальную хронику архивной документации.

Архивные сведения.

Перечень дел ( с 1778 по 1791 гг.) в которых идет упоминание по батыру и его отдельные письма (привожу часть документов[6]):

По архивным документам можно получить представление об активной общественно-политической деятельности Тлеумбет-батыра. Являясь старшиной Басентиинской волости, он был одним из главных и авторитетных представителей родоплеменной знати Среднего жуза. Он принимал участие в рассмотрении споров, поддерживал постоянные контакты с султаном Султанмаметом и его детьми, выезжал по спорным вопросам к хану Уали[7].

В то же время, полностью соответствуя своему званию батыра, Тлеумбет отличался решительным и смелым характером, отвечая насилием на насилие. Весьма характерным эпизодом в этом отношении является предпринятый им захват в плен русских казаков в ответ на несправедливые действия российских властей.

Лояльность Тлеумбет-батыра к российским властям никогда не переходила в абсолютную покорность. Он всегда сохранял свою честь и достоинство. Интересна  резолюция в отношении него российских чиновников в 1788 году :  « Иман солтану написать ..чтоб Тлеумбеть-батыр, хотя и известной в верности и доброжелательстве человек… ,штоб содержал себя лутчее[8]..».

Большой интерес представляют также сведения об участии Тлеумбет-батыра в развитии казахско-русской торговли.Он выдает аманаты, оформляет пропуски своим купцам в Россию. Имея в собственности большое количество скота, Тлеумбет-батыр естественно сталкивался с вопросом его сбыта и потому неоднократно лично посещал Омский рынок и отправлял туда своего сына.

Следует также отметить, важную роль Тлеумбет-батыра в возвращении казахских земель на правом берегу Иртыша.  Как известно, после возведения укрепленной линии крепостей российским правительством доступ к прежним кочевьям был существенно затруднен. Однако упорная борьба казахского населения за возвращение этих земель осуществляемая путем ежегодного перегона скота на правый берег Иртыша[9] и переселения казахского населения, а также  активная деятельность таких старшин и султанов[10] , как Тлеумбет-батыр(Басентиин), Бокты-батыр (Канжыгалы), Кунай-батыр (Кыпшак), Жанузак-бий (Уак), Кенжебай-Жарлык(Жарылгап?)бий (Каракесек), Султанмамет –султан,Даулеткерей-султан, Булдырык-султан, Досан-султан, Торебатыр-султан,Тауке-султан,Шаншар-султан,Урус-султан,Иман-султан привела к тому, что российское правительство было вынуждено, частично, признать право казахов на эти земли.

Шежире и потомки.

Шежире Тлеумбет-батыра[11] : Тлеумбет-Бабатай-Отеп-Бесен-Баимбет-Кокшекоз(Акмайдан)-Басентиин-..- Аргын.

У Тлеумбета было три  сына : Жантеке ,Сарке и Копей.

По сведениям 1819-33 гг., сын Сарке – старшина Баимбет-Басентиинской волости.

Именной список от 1842 года: Сарке сын Тлеуметев, бий 67 лет. Справедлив и честен.Порядочного состояния.Баимбет-Басентиинской волости,рода бесеневского,отделения утепского. Награжден старшинским званием. Под судом не бывал. Летние кочевки на урочище Шуйрук в 160 верстах от приказа на северо-восток, зимние на урочище Ойбай,на лугу Иртыша,близ форпоста Коряковского, в 186 верстах на восток от приказа(Баян-аула –прим. Авт)

Фото с архива. 1833 год. Перепись скота.

1848-1857 гг. Сарке Тилеумбет- бий отделения Отеп-Бесен.

По сведениям МКЗ (1898 г.) –Таянышпай Саркин - глава аула Алтыбаевской волости , на урочище Каратерек в 11 верстах от Павлодара.

Статистические сведения. 1898 г.

В 1901-1910 гг, бий аула №7 Алтыбаеской волости - племянник Таянышпая : Дюсембай Едильбаев, по линии Едильбай-Текей-Салменбет(брат Тлеумбет батыра).

У Жантеке согласно  рукописи было двое детей Жусуп и Ыскак , от Жусупа-Смагул,от Ыскака-Аждар и Никан. У Таянышпая дети не указаны. Нет никакой информации по Копею. К сожалению ,современных прямых потомков батыра найти не удалось.

Могила Тлеумбета.

По 2-х верстным картам 1878 года, удалось обнаружить место могилы батыра, примерно в 12 км от Павлодара на левом берегу р. Иртыш.

Карта 1878 г. Близ Павлодара.

Наложение с современной картой.

Данные совпадают с статистическими данными расположения зимовки Таянышпая Саркина. Современное состояние захоронения не удалось изучить в связи с наступлением зимнего периода. Планируется в летнее время установить памятную плиту на месте захоронения прославленного батыра, дела и жизнь которого нашли свое отражение в архивных документах соседнего государства.

Аяшинов Даурен. Историк-краевед.

Приложение. Архивные документы.

1778 год.

№ 324.

27 мая 1778 года – письмо старшины Салтамамет-салтана командиру отдельного Сибирского корпуса генерал-майору Н. Г. Огареву с просьбами: выпустить задержанных Киргисцев взамен захваченных двух башкирцев, дать лошадей на постройку дома, прислать подарков на свадьбу сына, дать людей и косы на сенокос.

1778 года майя 27 дня. Перевод учиненной с письма, присланнаго от Салтамаметь-салтана.

Высокородному и превосходительному господину генерал-майору Николаю Гавриловичю Огареву нижайший поклон.

По повелению вашего превосходительства крепости Железенской от командующаго послан был ко мне адъютант з двумя башкирцами, с коим я между свышедшим от нас башкирцом и Киргисцом разбирательство чинил. И тот башкирец просит ныне за дочь свою с Киргисца калыму шестьдесят лошадей и два верблюда, а Киргизецсоглашаетца дать пятьдесят три лошади, коих ко взятию и посланной адъютант товобашкирца уговаривал. Однако за упрямством своим не берет и дочери в замужество за Киргисца отдать не хочет.

И будучи при том разбирательстве Басантинской волости старшина Тлеумбет-батырьбудущих от адьютанта двух башкирцов с Киргисцами сильно отнял, проговаривая при том, что наши де у них Киргисцысодержатца под караулом, так им де образом и мы их будем содержать, покуда наших не отдадут.

Прошу Вашего превосходительства тому башкирцу приказать пятьдесят три лошади за дочь свою в калым взять, и Киргисцов отпустить, так и те башкирцы выдано будут. С сим письмом послан от меня сын Енгирь-салтан с одним Киргисцом. И что на то письмо воспоследует прошу меня уведомить.

А о переноске [мне] на другое место дому изволили приказать мне дать своих лошадей, так искоторовафарпоста или станция прикажите дать? И для перестройки прошу дать прежнева плотника Кузму.

От прежних генералитет давано было работников по пяти человек и по десяти кос. Так и ныне прошу дать исфарпостаКоряковского, куда и мои работники посланы будут.

Ныне я хочу сына своего женить. Для чего и прошу прислать сахару голову, гвоздики, перцу и пшеницу, в чем мне крайняя нужда имеетца.

И естьли будет о вышеписанномбашкирце от вас повеление, то прошу чтоб князу не писать, а дать кому-нибудь другому повленение.

Переводил толмач МаметиярКучеяров.

ГАОО ф. 1, оп. 1, д. 212. лл. 482-483 об.

1788 год.

№ 336.

8 января 1788 года – репорт коменданта Ямышевской крепости секунд-майора Ф. Шахова командиру Сибирского корпуса генерал-поручику Н. Г. Огареву о перепуске конских табунов Киргис-кайсак зимой 1787/1788 года с ведомостью.

Высокородному господину, высокопревосходительному господину генерал-поручику Сибирского драгунского полка шефу и кавалеру Николаю Гавриловичу Огареву.

Секунд-майора и коменданта Шахова

Покорный репорт

Коликое число в крепости Ямышевской и в дистанции оной Киргиских султанов, старшин и отличных Киргисцев, конских табунов в нынешнею зиму на нашу сторону, при определенных смотрителях, со взятием аманатов, в которое время, и прямь которого места перепущено, о том учинена ведомость. При сем вашему высокопревосходительству представляю.

Секунд-майор и комендант Федор Шахов.

Января 8-го дня 1788 года.

Крепость Ямышевская.

Ведомость[12] учиненная о перегнатых Киргиских конских табунах в нынешнею зиму.

№ 344.

21 апреля 1788 года – репорт командующего в Коряковскомфарпосте подполковника Д. Карсакова командиру Сибирского корпуса генерал-поручику Н. Г. Огареву овозврате старанием Салтамамет-салтаном, захваченных Тлеумбет-батырем трех русских военных.

Высокородному господину, высокопревосходительному господину генерал-поручику Сибирского драгунского полка шефу и кавалеру Николаю Гавриловичу Огареву.

Подполковника Карсакова

Репорт

От 9-го числа сего месяца вашему высокопревосходительству репортом от меня донесено, что третьего мушкетерского полевого батальона извозчик, имя Малмыгин, и фарпостаЧернорецкого казаки Федор и Петр Бородихиныуповательно, что захвачены Киргис-кайсаками, которые сего числа Басантеинской волости Салтамамет-султанским сыном Карич-султаном и увозчиком оных людей старшиной Тлеумбет-батырем, старанием Салтамамет-султана, в фарпост Коряков вывезены. И учиненный извозчику Малмыгину допрос при сем вашему высокопревосходительству в рассмотрение оригиналом представить честь имею.

Подполковник Дмитрий Карсаков.

Апреля 21 дня 1788 года.

Квар. Фарпост Коряков.

ГАОО ф. 1, оп. 1, д. 249. л. 471

№ 345.

24 апреля 1788 года – репорт коменданта Ямышевской крепости секунд-майора Ф. Шахова командиру Сибирского корпуса генерал-поручику Н. Г. Огареву о деле мнимого самоуправства русской команде в ауле Тлеумбет-батыря.

Высокородному господину, высокопревосходительному господину генерал-поручику Сибирского драгунского полка шефу и кавалеру Николаю Гавриловичу Огареву.

Секунд-майора и коменданта Шахова

Покорный репорт

По ордеру вашего высокопревосходительства от 8-го числа сего течения под № 148-м о причиненном у Киргиского старшины Тлеумбеть-батыря в аулах при захвате, по делу казанского татарина Усманова, Киргисца, посланной из Коряковскогофарпоста командой озорничестве, как то взятии жен его, Тлеумбетя, в убивстве двух мальчиков, и в увозе некоторого числа имения. По учениненному моему изысканию оказалось, что когда ваше высокопревосходительство дали мне повеление захватить, по доказательству КиргискогоБукты-батыря, Киргисца, тогда я послал бывшему в Корякове командующему подпоручику Шкарину ордер, с тем чтоб он постарался того Киргисца, которого Букта покажет в приезд задержать под стражу. Но по не приезду его в Коряков оставался без захвата. По смене ж подпоручика Шкарина на место его определенный на время прапорщик Вяткин, исполняя то мое повеление, всегда ожидал приездом Киргисца. Но как его в приезде не было, то он, сам собой, командировав в Киргиские аулы, стоящие прям половинного маяка к станцуЧерноярскому верстах в 13 от Корякова на острове, при гарнизонном капрале Костянтинове командою, часть казаков и часть башкир, при татарине Усманове, отправи, которыми, по приезде в аулы, Киргизец был взят и привезен в Коряков, без всякого шумства и озорничества, не причиняя смертного убивства. Детей же его совсем в аулах было. Чем теперь как вся та бывшая за поимкой команда, равно и сам Киргизец уверил подпиской, что отнюдь ничего не происходило. Да и к Тлеумбетю в аулы ни в какое время, ни зачем команды посылано не было. С чего ж Султамамет-султан писал к вашему высокопревосходительству неизвестно. Известно ж мне было, что старшина Тлеумбеть кочевкой зиму находился не далее от Корякова только трех верст. И сию претензию единственно взыскивать осмеливается, чтобы ему лутчее получить обратно захваченногоКиргисца, который нехотя казанскому татарину Усманову за ограбление у его прикащика товаров самим Тлеумбетем с Киргисцами сделать платеж. Затеял напрасно и, ныне под видом сей претензии, захватил едущих из Чернорецка в Коряков двух Чернорецких казаков и одного третьего мушкетерского полевого батальона извозчика. По каковым их Киргиским вымогательствам, и особливо, что Салтамамет-султан с сыном Иманом сами больше дали повод и научение Тлеумбетя к захвату русских, что уже и открылось, как то командующий ныне в Корякове прапорщик Камаев репортом уверяет, что, будучи там, сын СалтамаметевТаймас о том пересказывал. О чем вашему высокопревосходительству покорно и доношу и все то предаю в рассмотрение.

Секунд-майор и комендант Федор Шахов.

Апреля 24-го дня 1788 года.

Крепость Ямышевская.

ГАОО ф. 1, оп. 1, д. 249. лл. 473-474

№ 346.

25 апреля 1788 года – репорт коменданта Ямышевской крепости секунд-майора Ф. Шахова командиру Сибирского корпуса генерал-поручику Н. Г. Огареву о давних причинах конфликта Тлеумбет-батыря с купцов Усмановым, об обстоятельстве захвата и возвращения, захваченных Тлеумбет-батырем трех русских военных.

Высокородному господину, высокопревосходительному господину генерал-поручику Сибирского драгунского полка шефу и кавалеру Николаю Гавриловичу Огареву.

Секунд-майора и коменданта Шахова

Покорный репорт

По ордеру вашего высокопревосходительства, полученному мною с нарочным, я в Коряковскийфарпост ездил. Отколь Салтамамет, Иман -султанов и старшину Тлеумбет-батыря вызвать посылал, и к Султамаметю письмо отправил. Но они чрез двое суток ко мне не приехали, и ехать совсем отозвались. Захваченные перед сим двое Чернорецких казаков Бородихиных и третьего мушкетерского полевого батальона извозчик, до получения от вашего высокопревосходительства повеления, за одни сутки в Коряковскийфарпост, по посланным от меня ко упомянутым старшинам письмам, Салтамамет-султана сыном Карачей и Тлеумбетем, в числе тридцати двух человек Киргис, вывезены, и командующим там прапорщиком Камаевым приняты. Из них извозчик отослан им кбатальоны, а казаки задержаны под страфу, а по приезде моем и были допрашиваны, каким образом их Киргисцы захватили. Которые показали, что по командировании их из Чернорецка до станцаЧерноярского в конвое за следующими в Коряков при кондукторе Варовине с сыльными колодниками, из оного, сами собой без увольнения от команды, осмелились ехать до Корякова за привозом покупной там прежде аржаной муки. Наехав верстах в десяти от станцов по дороге на следующую в тот же фарпост третьего мушкетерского батальона с назженными угольями команду, по просьбе оной, но кого именно не знают, но с попутности взяли к себе в телегу трудно болящего извозчика. Поехали от них наскоре, и не более от половинного маяка отъехали трех верст, где нечаянно, повидимому уже стоящие на злой умысел к захвату в пологом месте, и таком, в котором их ни с которой стороны уприметить не можно было, Киргисцы четырнадцать человек, при самом Тлеумбете, выбежав захватили, и, несмотря ни на какие их просьбы, по поимке лошадей за повода, повели за реку Иртыш. И хотя из них один казак Петр Бородихин препятствовал, коего из Киргисцев один ударил копьем в руку, повреждения и не сделал, по случаю в том осторожности казацкой. Однако, будто бы, у шубы рукав тем ударом в двух местах прошиб, что и Тлеумбеть выдел, но от того не унимал. Жили ж они двое казаков у самого Тлеумбетя, а извозчик у Киргисца не знают какого именно. Напоследок, собрав всех их в одно место, вывезли в Коряков. А претензию о захвате слышали, что оная последовала чрез задержание Киргисца по делу казанского татарина Усманова и взятых в залог аманатов. Но притом Тлеумбеть, якобы, проговорил, ежели Киргисцев его выпустить приказано не будет, что и еще захват сделают, где удастся в какое время. (И сии два казака теперь  мной ко отправлению им службы в свое место до резолюции вашего высокопревосходительства отосланы). О чем вашему высокопревосходительству сим покорно доношу.

А притом осмеливаюсь объясниться: претензия старшины Тлеумбетя по делу татарина Усманова несправедлива, ибо теперь задержанный его Киргизец и с ним другой аманат, оба родственники Тлеумбетю, уверяют действительно, что прикащик Усманова в аулах Тлеумбетя самим ограблен и задержан, где напоследок и убит. Как то по выправке моей по делам оказалось прошлого 1786 года марта от 2 числа бывший командующий в Черноярскомстанце прапорщик Басарев репортом ко управляющему тогда пограничностью господину полковнику и кавалеру Гейцегу доносил, что прикащик Усманова казанский татарин Шарып, но чей именно не знает, по доказательству живущего у Киргис ташкентца МухамезиХузяшамарова убит Тлеумбетем с Киргисцем Туманом его волости. И товары, как то кармазин, вервирет и сукна у них подлинно в руках хранились. Однако было ль вашему высокопревосходительству от него, господина полковника и кавалера Гейцега, о том донесено, по исходящему журналу репорта во отправлении не найдено.

В дистанции моей в сходность подтверждения вашего высокопревосходительства осторожность наблюдается. Но захват казакам и извозчику последовал единственно от самих их вольности и командующего в Черноярске пятидесятника Демидова, который видно на тот случай не имеет смотрения за караульными, и которые без дозволения его, пропуск сделали из жила, чем его и первое ко мне представление не верно. Однако я приказал уже сыскать тех виновников, о коих, что повелено будет учинить, ожидаю резолюции. По замечанию моему видно, что сия отдача захваченным пленникам последовала принужденно. В рассуждении, что хотя моим репортом вашему высокопревосходительству и доносил, что Киргисцы табуны конские все перегнали за реку Иртыш, уверясь я на репорты командующих, но ныне выгнали из жила Киргисцы самого Султамомет-султана пять тысяч лошадей, которые и приказано от меня препроводить за реку, но тут видно упущено каким-нибудь скрытным образом, ибо пристав к табунам совсем не был известен, что те скоты паслись прямо Пресного маяка, не в дистанции моей, куда и выгнаты. Под видом же Султамометовых ходили от Корякова степных Киргис, как обыкновенно было уже примечено, что они не только простых старшин, но сами султаны при вольном пропуске лакомство делают побором лошадей. И потому, боясь Султамамет, чтобы его лошадей не задержали здесь, выдал наших пленников. В угодность просьбы Султамометовой, доставленной сыном его Карачей, два аманата из Корякова отпущены. И этот Киргизец по делу татарина Усманова и с ним другой аманат же Тлеумбетева задержаны и хранятся под наблюдением стражи. Впредь о том деле до воли вашего высокопревосходительства.

Секунд-майор и комендант Федор Шахов.

Апреля 25-го дня 1788 года.

ГАОО ф. 1, оп. 1, д. 249. лл. 475-476 об.

№ 349.

17 августа 1788 года – перевод письма Иман-салтана командиру Сибирского корпуса генерал-поручику Н. Г. Огареву о возврате угнанных крестьянами лошадей, о желании Киргис-кайсак откочевать летом от Иртыша, о согласовании выдачи разрешений военными Иртышской линии на перегон на правую сторону Иртыша скота Киргис-кайсаками с ним, Иман-салтаном, и о прочем.

1788 года августа 17 дня. Перевод с письма от КиргискагоИман-салтана.

Высокородному и высокопревосходительному господину генерал-порутчику и ковалеру Николаю Гавриловичу Огареву нижайший поклон. И желаю на множество лет здравствовать.

В бытность мою у вашего высокопревосходительства объявлено было от меня о покраденных крестьянами деревни Комаровой трех лошадях. И вы изволили обнадежить меня, оных лошадей от них отобрать и прислать ко мне. Однако я тех лошадей и поныне не получил. Лошади ж приметами шерстьми: жеребец гнедой и два мерина серые.

Изволили мне приказать при отъезде моем, чтоб я между Буктой и Тлеумбеть батырами зделал разбирательство. Однако оных  старшин дома нет, а уехали к Вали-хану. И когда оттоль возвратятца, и что мне от них сказано будет, донести вам в тогдашнее время не забуду.

Нынешним летом все Киргисцы хотели откочевать от Иртыша в степь далее. Однако по нашим уговорам остановились и будут [и будут] кочевать по прежнему при Иртыше. А на Россию от них злаго намерения никакого нет, а естли какое злое намерение от них узнаю, тотчас дам вам знать.

В прошлых годах пропусканы были наши табуны на вашу сторону. То и ныне прошу оные по ранее и понынешней теплой воде приказать  пропустить, и дать об оном командующему повеление. Протчих же старшин и Киргисцов с табунами отнюдь не прикажите пропускать без нашей воли, а дайте в пропуске их нам повеление, и мы, сколько их протти может, увидим своими глазами, и возьмемся, в случающихся шалостях и воровствах, за их сами ответствовать вашему высокопревосходительству. А естли без нас вы изволите пропустить, и что зделаетца на нас не взыскивать. Однако не оставьте ваше высокопревосходительство меня в стыде у протчих, то повелением мне дайте, потому что от меня Киргисцам уже разглашено, что табуны их без нашей воли не пропустятца, к моим же табунам приставить своего смотрителя. А для езды лошадь от меня ему дана будет.

По бытности моей обещали мне купит полатку. И естли она куплена, покорно прошу прислать. Да для мелкаго моего скота прикажите Коряковскагофарпоста командующему послать людей накосить сена скирда четыре.

А при том меня уведомить, сколько Тюляк-батыр получил от вас денег за Киргиских лошадей. А те Киргисцы кочуют со мною.

Да покорно прошу по надобности моей прислать голову сахару, чаю бакчу, перцу, шафрану и чернил. А в чем вы до меня будете иметь надобность, прошу ко мне писать, я во всем служить могу. В чем печать сургучную приложил.

Переводил толмач МаметиярКучеяров.

ГАОО, ф. 1, оп. 1, д. 250, лл. 143-145.

№ 353.

27 декабря 1788 года – перевод письма Иман-салтана командиру Сибирского корпуса генерал-поручику Н. Г. Огареву о разбирательстве в деле взятия скота у Тлеумбет-батыря, об украденных и потерянных лошадях, о кочевке напротив Коряковскогофарпоста у соленого озера.

Перевод с письма от Киргискаго старшины Иман-салтана декабря 27 числа 1788 году.

Высокородному и высокопревосходительному господину генерал-порутчику и ковалеру Николаю Гавриловичу Огареву нижайший поклон.

Когда я был в Омской крепости, тогда ваше высокопревосходительство изволили мне приказать зделать разбирательство между старшиною Тлеумбеть-батырем и старшиною ж Буктой-батырем по делу казанскова татарина Нигаметьуллы Усманова. Почему оныя старшины и были мною призываны, но из них только приехал один Тлеумбеть-батырь, а Букла-батыр не бывал, и по тому я примечаю, што он, Букла, не прав. И так, то разбирательство поныне остаетца не в действии. При том же вашему высокопревосходительству изъяснитца нахожу, што означенной татарин Усманов на меня просил, будто бы я взял от Тлеумбетя скота по тому делу, то он сие неправильно показал. Но хотя я и брал от него скота, то единственно по их ко мне усердности, что и всегда нам Киргисцы дарят, и он от тово никак отвратить меня не может. И так как всемилостивейшая Государыня по воли своей берет людей в службу и налагает подушной збор, таким образом и мы в своей орде власны. И в том неправильном показании весьма вашего высокопревосходительства утруждать он мог.

В прошлом 787 году потерялось у меня исмоево табуна три лошади, которыя по моему примечанию видно покрадены были заводскова ведомства деревни Куликовой крестьянами, которых и обещались ваше высокопревосходительство от них истребовать и мне возвратить, но я поныне без удовольствия остаюсь.

Нынешнева лета потерялось у меня ис табунов против Осьморыжсковафарпоста восемь лошадей, о которых я тогда объявил г-дину коменданту Жевахову, но во отыскание тех лошадей старания, видно, не прилагает. Для чего и прошу вашего высокопревосходительства приказать означенных восемь лошадей отыскать и мне доставить.

Еще вашему высокопревосходительству доношу, што мои табуны находятца против Коряковсковафарпоста около соленова озера разтоянием в 25 верстах. И ныне я сам туда поехал для лутчева их содержания, и штоб никаких обид, как нам, так и росийским людям не происходило.

Переводил толмач МаметиярКучеяров.

ГАОО, ф. 1, оп. 1, д. 250, лл. 603-605.

1790 год.

1791 год.

[1] Торе-потомки Шынгысхана

[2] 22 документа

[3] Горы в Майском районе Павлодарской области

[4] Часть рода Басентиин уже к 1740гг, закрепилось на левом берегу Иртыша на против Коряковского  форпоста

[5] Современный г. Павлодар

[6] Можно ознакомиться в Приложении

[7] Сын Аблайхана

[8] ГАОО, ф. 1, оп. 1, д. 250, лл. 604-604 об..

[9] В 1788 году согласно ведомости было пропущено 136500 лошадей и 830 табунщиков.

[10] Список приведен согласно ведомости 1788 г.

[11] Составлена по рукописям Елеуке Калданова (1981 год.)

[12] Приведена частично

Приказ

Военного губернатора Семипалатинской области

2 декабря 1886 г.

По случаю разделения Карауткульской и Баян-Аульской волостей Павлодарского уезда, каждую из них на две, вновь сформированную из Карауткульской волости назвать Алтыбаевской, а из Баян-Аульской Аккеленской.

Генерал-лейтенант Цеклинский[1].

Название свое взяла по одноименному урочищу Алтыбай (юго-восточнее современного поселка Калкаман). Население волости преимущественно состояло из аулов обширного рода Басентиин с его отделениями : Койсары,Козыбак,Шокай,Отеп,Койбак,Куттымбай,Омир,Таз,Апай,Бори,Кушик и Сырым.

Карта 1915 года.

С 19 мая 1887 года волостным управителем назначен Иса Бердалин[2](р.Бори), заместителем волостного - Садуакас Жусупов (р.Койсары). Бии в аулах: №1 – Кожамкул Ултараков(р.Апай), №2 – Нурсеит Аманбаев(р.Бори), №3 – Молдабай Сарсенбин(р.Шокай), №4 – Жунус Таскынбаев(р.Куттымбай), №5 – Байтурсын Мусин(р.Койсары), №6 – Досмухамбет Жубаев(р.Койбак),  №7 – Бейсек Едигин(р.Койсары), №8 – Акберды Исин(р.Койсары), №9 -  Насырбай Жанабаев(р.Козыбак)[3].

В 1887 году, Миргалим Жанболатов (р.Куттумбай) получает разрешение[4] (за счет собственных средств) на поездку в Мекку и Мадину для совершения хаджа. В следующем году весь 4-й аул провожает Миргалима в 4-х месячную поездку. По приезду Миргалим кажы устраивает - Ас[5] ,в честь состоявшегося паломничества.

Фото Миргалим кажы (1833-1914). 1910 год.(Из семейного архива Еркебулана Ибрагимова).

С 26 августа 1889 года волость возглавили Иса Бердалин и Садуакас Жусупов. Бии в аулах: №1 – Султан-Али Жунусов(р.Апай), №2 – Нурсеит Аманбаев, №3 – Молдабай Сарсенбин, №4 – Жунус Таскынбаев, №5 – Байтурсын Мусин (скончался 8 июня 1892 года), №6 – Досмагамбет Жубаев,  №7 – Бейсек Едигин, №8 – Акберды Исин, №9 -  Насырбай Жанабаев(р.Козыбак)[6].

10 июля 1890 года Иса Бердалин удостоен Почётного халата II разряда, Кожамкулу Ултаракову вручили серебряные часы на серебряной цепочке.

При осмотре Цесаревичем Николаем Романовым киргизского аула на берегу Иртыша 15 мая 1891 года Иса Бердалин преподнёс ему айболгу, в рукоятке которой был спрятан стальной кинжал[7].

Со 2 октября 1893 года волостью руководили Иса Бердалин и Садуакас Жусупов. Бии и их заместители в аулах: №1 – Султанали Жунусов и Тусуп Кулюкбаев(р.Апай), №2 – Нурсеит Аманбаев (скончался 6 ноября 1893 года, его сменил Оспан Нурсеитов), №3 - Молдабай Сарсенбин, №4 – Ыскак Миргалимов(р.Куттумбай)  и Абдильда Увакбаев(р.Каржау), №5 – Тайгожа Утепов  и Нургазы Момунов(р.Таз), №6 – Мока Жилысбаев и Теке Чолаков(р.Бори), №7 – Бейсеке Едигин(р.Койсары) и Коконбай Темиров(?), №8 – Апсалям Жумагулов и Акберды Исин(р.Койсары), №9 – Насырбай Жанабаев и Жайлаубай Селканов(р.Козыбак)[8].

С 12 октября 1895 года во главе волости Иса Бердалин и Габдылжапар Исин(р.Бори). Бии в аулах: №1 – Султан-Али Жунусов(р.Апай), №2 – Оспан Нурсеитов(р.Бори), №3 – Молдабай Сарсенбин, №4 – Ыскак Мергалимов, №5 – Калий Амантаев(р.Омир-Матай), №6 – Досмухамбет Жубаев,  №7 – Коконбай Темиров, №8 – Садуакас Жусупов(р.Койсары), №9 -  Насырбай Жанабаев(р.Козыбак)[9], №10 и №11 – неизвестно, №12 – Сегизбай Сарсембин (р.Буки,утверждён 28 января 1897 года). Иса Бердалин «отчислен в отпуск на 3 месяца» с 27 июня 1896 года.

С 21 сентября 1898 года во главе волости Иса Бердалин и Кабыш Исин. Бии в аулах: №1 – Султанали Жунусов (скончался 11 мая 1901 года,р.Апай), №2 – Омар Малыбаев (р.Бори,удалён по болезни с 1 сентября 1901 года), №3 – Токтар Есеналин(р.Апай), №4 – Жунус Таскынбаев (скончался 13 января 1900 года, его место занял Абдрахман Утебаев), №5 – Кали Амантаев, №6 – Досмухамет Жубаев,  №7 – Коконбай Темиров, №8 – Садуакас Жусупов, №9 -  Даирбай Жайляубаев(р.Омир-Матай)), №10 – Сулей Момынов(р.Бори), №11 – Ибрай Койлыбаев (р.Отеп), №12 – Солтанбай Аяпбергенов(р.Кушик-), №13 – неизвестно, №14 – Адильбек Жанадин(Жапабин?), потом Тойбазар Монтаев[10](р.Таз).

10 апреля 1899 года Кабыш Исин награждён Похвальным листом.

2 сентября 1899 года Иса Бердалин ушёл в отпуск для лечения и 2 октября 1899 года скончался в Петербурге[11]. О кончине Исы Бердалина в возрасте 61 года сообщила «Киргизская степная газета» в ноябре 1899 года. В некрологе, написанном Жапановым, отмечается, что бий Бердалин управлял Баянаульским округом 12 лет, состоял старшим помощником при Мусе Шорманове. Имел медаль, Похвальный лист и Почётные халаты III, II и I разрядов. В 1891 году в Омске встречался с цесаревичем Николаем. В 1899 году в составе делегации присутствовал на коронации Его Императорского Величества Государя Императора Николая в Москве и преподнёс ему серебряное блюдо. «Киргизы 9 волостей рода Басентиин плачут».

По реформе 1901 года часть аулов Алтыбаевой волости вошло в состав новой Павлодарской волости.

Карта 1910 года.

Приводим список крупных хозяйств Алтыбаевской волости по состоянию на 1898 год (очередность составлена по пропорции количества скота к количеству хозяйств(юрт)):

1.  Балтабай Жубай (5 хозяйств,251 лошадей,31 верблюд,158 коров,125 овцы)

2.  Насырбай Жанабай (13 хозяйств,705лошадей,46 верблюдов,314 коров,435 овцы)

3.  Аубакир Момынбек (15 хозяйств,743 лошади,58 верблюдов,430 коров,734 овцы)

4.  Бекбау Такеней (16 хозяйства,782 лошадей,72 верблюда,278 коров,279 овцы)

5.  Мака Жылкыбай  (4 хозяйства,202 лошади,16 верблюда,47 коров,58 овцы)

6.  Смагул  Миргалим(14 хозяйств,471 лошадей,32 верблюда,485 коровы,410 овцы)

7. Тлеуберды Турдубек (19 хозяйств,709 лошадей,64 верблюда,397 коров,337 овцы)

8. Садуакас Жусуп (14 хозяйств,502 лошади,38 верблюда,331 коровы,208 овцы)

9.  Амин Нурум 11 хозяйства, 425 лошадей,19 верблюда,143 коров,191 овцы)

10.  Абыл Катпа (18 хозяйств, 353 лошадей,34 верблюда,309 коров, 748 овец)

С 30 октября 1901 года волость возглавили Тажи Табкынтаев и Абиш Апсалямов(р.Койсары). Бии в аулах: №1 – Ыскак Миргалимов, №2 – Нургазы Момунов, №3 – Досмухамет Жубаев, №4 – Омар Мусабаев(р.Койсары), №5 – Рахматулла Айтеке(р.Койсары), №6 – Даирбай Жайляубаев, №7 – Дюсенбай Едильбаев(р.Отеп), №8 – Кереунбай Каржасов(р.Буки), №9 – Тойбасар Монтаев[12](р.Таз).

Габдулжафар Исин  награждён Почётным халатом III разряда[13].

С 31 декабря 1904 года волостью руководили Садуакас Жусупов. 24 мая 1905 года он скончался, и место волостного управителя занял Абиш Апсалямов. Бии и их заместители в аулах: №1 – Ыскак Мергалимов и Жусуп Балыкбаев(р.Куттумбай), №2 – Кали Амантаев и Хусаин Амантаев(р.Омир-Матай),  №3 – Смагул Турдымбаев(р.Бори) и Бейсен Саденев(р.Койбак)),  №4 – Омар Мусабаев(р.Койсары) и Бауржан Жумабаев(?), №5 – Есенбай Изенев (скончался 2 декабря 1905 года) и Шокоман Изенев(р.Койсары), №6 – Насырбай Жанабаев и Кали Коржунбаев(р.Козыбак),  №7 – Смаил Мусин и Апий Мыктыбаев(р. Отеп), №8 – Заирбек Альжанов и Гали Аманжол(р.Буки), №9 – Тайжан Алысаев и Тайберды Монтаев[14](р.Таз).

С 21 февраля 1908 года во главе волости Ыскак Миргалимов и Жусуп Жунусов. Бии и их заместители в аулах: №1 – Танай Таскынбаев(р.Куттымбай) и Сыздык Ажибаев(Аяшбаев?,р.Каржау), №2 – Кали Амантаев и Жолжаксы Метеев(р.Бори),  №3 – Смагул Турдымбаев и Саткожа Жолдыбаев(р.Бори),  №4 – Бисенбай Жуманов  и Омар Мусабаев(р.Койсары), №5 – Абиш Апсалямов и Саскен Турегельдинов(р.Койсары), №6 – Насырбай Жанабаев и Кали Коржунбаев(р.Козыбак),  №7 – Дюсембай Едильбаев и Абен Жансарин(р.Отеп), №8 – Кереунбай Каржасов и Байгобыл Жанымтынды(р.Буки)), №9 – Абылгазы Байтекин(р.Каржау) и Даулбай Сабин[15](р.Таз).

Фото семьи волостного управителя Ыскака Жамбулатова. 1926 год.(Из семейного архива Еркебулана Ибрагимова).

Выборщиком по избранию члена Государственной Думы утверждён Курманали Кульмагомбетов[16](р.Койсары).

Абиш Апсалямов утверждён присяжным заседателем[17]. Волостным муллою с 6 июля 1909 года назначен Мухамед Садык Исин.

С 21 марта 1912 года волостью управляли Ыскак Миргалимович Жамбулатов(р.Куттымбай) и Габдынасыр Тажиев(р.Койсары). Бии и их заместители в аулах: №1 – Тауке Таскынбаев и Сыздык Ажибаев, №2 – Кали Амантаев(р.Омир-Матай) и Арын Метеев(р.Бори),  №3 – Али Текин и Алдияр Бельгибаев(р.Бори),  №4 – Омар Мусабаев и Турке Байкошкаров(р.Койсары), №5 – Абдугалим Рахматулин и Бастемий Абдулхаликов(р.Койсары), №6 – Насырбай Жанабаев и Тлеугабыл Жаркымбаев(р.Козыбак),  №7 –Абен Жансарин и Абдильда Дюсембаев(р.Отеп), №8 – Кернеубай Каржасов и Байгобыл Жанымтынды (р.Буки), №9 – Абылгазы Байтекин и Даулбай Сабин[18](р.Таз).

С 23 октября 1913 года волостным вновь утверждён Ыскак Жамбулатов. Однако скоро он взял длительный отпуск, и на период со 2 мая по 20 сентября 1914 года обязанности волостного исполнял заместитель Габдынасыр Тажиев. Бии и их заместители в аулах: №1 – Тажи Таскынбаев и Сыздык Ажибаев, №2 – Кали Амантаев и Арын Метеев,  №3 – Али Текин и Сатхожа Жолдыбаев,  №4 – Омар Мусабаев и Турке Байкошкаров, №5 – Абиш Апсалямов и Абдугалим Рахматулин, №6 – Кайдар Коржунбаев и Шакен Жанатаев,  №7 –Абен Жансарин и Габдула Дюсенбаев, №8 – Заирбек Альжанов и Саткалым Шатенев, №9 – Абылгазы Байтекин и Даулбай Сабин [19].

6 июля 1916 года прошли последние выборы в Алтыбаевской волости ,согласно баллотировочного листа на избрание волостного управителя (с 1917 по 1919 гг), волостным будет выбран  вновь Жамбулатов Ыскак, кандидатом к нему - Габдынасыр Тажиев.

Фото семьи Ибрагима Жамбулатова. 1926 год.(Из семейного архива Еркебулана Ибрагимова).

В 1928 году, вся семья Жамбулатовых (Ыскак,Смагул,Ибрагим) попадет в списки №1 по конфискации байских хозяйств и высылке в Красноярский край.

Совместная работа краеведов:   Аяшинова Д.М. (Астана) и Попова Ю.Г.(С.-Петербург)

С.-Петербург-Астан.2016 год.

[1] Семипалатинские областные ведомости. 1886, 6 декабря.

[2] Внук полковника Казангапа Сатыбалдина.

[3] Семипалатинские областные ведомости. 1887, 23 мая.

[4] ЦГА РК. Ф 64,оп 1,дело № 5329, л100-101.

[5] Торжественный обед.

[6] Семипалатинские областные ведомости. 1889, 9 сентября.

[7] Акмолинские областные ведомости. 1891, 27 августа.

[8] Семипалатинские областные ведомости. 1893, 16 октября.

[9] Семипалатинские областные ведомости. 1895, 14 октября.

[10] Семипалатинские областные ведомости. 1898, 26 сентября.

[11] Семипалатинские областные ведомости. 1898, 4 сентября, 9 октября.

[12] Семипалатинские областные ведомости. 1901, 5 ноября.

[13] Акмолинские областные ведомости. 1901, 5 сентября.

[14] Семипалатинские областные ведомости. 1905, 8  января.

[15] Семипалатинские областные ведомости. 1908, 1 марта.

[16] Семипалатинские областные ведомости. 1907, 13 января.

[17] Семипалатинские областные ведомости. 1909, 3 января.

[18] Семипалатинские областные ведомости. 1912, 7 апреля.

[19] Семипалатинские областные ведомости. 1913, 2 ноября.

"Ауылына қарап азаматын таны" деген сөз бар...

Әр ауылда, ауданда, қалада, облыста "Ардагерлер кеңесі" бар екенін БАҚ арқылы біліп жүрміз..

Талай ауылда, елді мекенде болып жүрміз. Шынын айту керек, көпшілігінде әлгі кеңестің аты бар, заты жоқ..

Келтемашат ауылдық округінің ардагерлер кеңесінің  (Түлкібас ауданы, ОҚО) жұмысымен жақсы таныспын.

Кеңесті Құлыбеков Оңласын Жүнісұлы деген 65-жастағы ағамыз басқарады.

Ардагерлер  жиналып, ауылдағы шешілуі тиіс мәселелерді шешуге атсалысып отырады. Ауылдық округке қарайтын Кершетас, Жиынбай ауылдарына тартылған көгілдір отын құбыры 2009 жылы тікелей осы кеңестің күшімен шешілген. Ауылдағы жер мәселесі, мал жайылымы, жастар тәрбиесі, мектептердің жұмысы  т.с.с. мәселелер  ардагерлердің жіті назарында.

Қысқасы атқарылып жатқан жұмыс айтуға тұрарлық. Ең бастысы, бәрі қоғамдық негізде атқарылады. Ардагерлер кеңесінің төрағасы Оңласын аға мемлекеттен бір тиын сұраған емес.

Кеңес ауылдан шыққан кәсіпкерлердің демеушілігімен ардагерлерге демалыс үйлеріне жолдама беріп отырады. Ешқандай тамыр-таныстыққа жол жоқ. Барлық шешім дауыс беру арқылы шешіледі.

Кеңестің нақты жұмыс жоспары бар.

Жақында  Түлкібас ауданынының аудандық мәдениет үйінде  Келтемашат ауылдық округінің ардагерлер кеңесінің төрағасы Құлыбеков Оңласынның ұйымдастыруымен   қазақтың ұлттық қолөнерінің шебері, ұлттық гобелен өнерінің негізін қалаушы, кәсіпқой суретші, КСРО Суретшілер Одағының мүшесі Батырбек Тұғанбайұлы Өтеповтің 70  жылдығына арналған «КҮТ МЕНІ ТУҒАН ЕЛ» атты іс – шара өткізіліп, артынан марқұмның рухына бағыштап ас берілді.

Іс-шараға суретшінің жұбайы мен ұл-қыздары, замандас құрбы-достары, әріптестері қатысып, республиканың түкпір – түкпірінен қонақтар шақырылды.

Аталған ауылдың ардагерлері 5.05.2016 ж. өткізген «Ұлыларды ұлықтау – Ұрпақ парызы» атты семинарға қатысқан болатынбыз. Өкінішке қарай, соңғы өткізген іс-шараға қатыса алмадық.

Барлық ауылда дерлік ақсақалдар кеңесі бар.

Өкінішке қарай, кейде ойға алған мақсаттары бір болғанмен жасап жүрген  жұмыстары бір біріне ұқсай бермейді.

Мәселен, Түркстан қаласындағы Молда Мұса атындағы мектептің әділетсіздік көріп, құзырлы мекемелерге шағымданған  мұғалімдеріне топырлап барып, басу айтқан ақсақалдар мектепте арты дауға айналған ақша жиналып жатқан кезде қайда болды?

Ауыл-үйдің ұрлығы жатпайтыны белгілі.

Ауылдағы түрлі әңгімелерден ертерек қорытынды жасап, мектеп басшылығын қадағалап отырғанда жағдай мұншалықты ушықпас еді ғой..

Айтайын дегеніміз, Келтемашат ауылдық округінің ардагерлер кеңесінің жұмыс тәжірибесін  облысқа тарату керек.

Название свое получила от одноименного озера-Алкаколь, расположенного в прибрежном районе на левом берегу Иртыша напротив выселка-Пресного. На современной карте это уже озеро с именем «Бакланское», что расположено северо-восточнее поселка «Жанабет».  «Алка» в переводе с казахского: шейное украшение-колье. Алкаколь, соответственно, озеро с формой напоминающее  колье. Если посмотреть 1878 года на карту, то все становиться понятным.

Карта 1878 г.

Карта 1986 года.

С 15 февраля 1872 года во главе волости Каскырбай Маймаков(р.Кушик-Кенжебай) и Кельден Дауеков(р.Актилес-Шакшан). Бии в аулах: №1 – Жусуп Бадисов(р.Найман-Бозгозы), №2 – Тилеу Конакаев(р.Кушик-Жылкайдар), №3 – Сатыбай Сапаров(р.Кушик-Ханкельды), №4 – Абдильда Жемтыков(р.Актилес-Шакшан), №5 – Отен Мурзагельдин(р.Актилес-Бигаш), №6 – Кудайберген Бекжанов(р.Актилес-Бабак), №7 – Байжигит Бокты(р.Кушик-Итемген), №8 – Кул Кубакушуков(р.Кушик-Кенжебай).Бий аула №5 Отен Мурзагельдин уволен 15 сентября 1872 года, 25 мая 1873 года утверждён Каспак Катпа(р.Актилес-Бигаш).

3 апреля 1872 года Генерал-губернатор Западной Сибири сообщил, что Каскырбай Маймаков награждён серебряной нагрудной медалью на Аннинской ленте, Жусуп Бадисов - серебряной нагрудной медалью на Станиславской ленте.

С 10 января 1875 года во главе волости Тумат Токсанов(р.Кушик-Итемген) и Кельден Дауеков(р.Актилес). Бии в аулах: №1 – Кул Кубакушуков(р.Кушик-Кенжебай), №2 – Абдильда Жемтыков(р.Актилес), №3 – Жусуп Бадисов(р.Найман), №4 – Кул Жартин(р.Кушик-Итемген), №5 – Оразбай Жантанов(р.Кушик-Ханкельды), №6 – Каспак Катпин(р.Актилес), №7 – Кудайберген Бекжанов(р.Актилес).

С 10 апреля 1878 года волостным управителем вновь назначен Тумат Токсанов с кандидатом Ыкласом Кодыровым(р,Кушик-Итемген). Бии в аулах: №1 – Жусуп Бадисов(р.Найман), №2 – Мустафа Тыналин(р.Актилес-Шакшан), №3 – Тасымбай Журунов(р.Кушик-Кенжебай), №4 – Ыскак Шотаев(р.Актилес-Бабак), №5 – Отен Мурзагельдин(р.Актилес-Бигаш), №6 – Бердалы Ермеков(р.Актилес-Бабак), №7 – Кудайберген Бекжанов(р.Актилес), №8 – Саттыбай Сапаров(р.Кушик-Хангельды).

Бий аула №8 Саттыбай Сапаров исключён по смерти 10 апреля 1879 года.

Бий аула №1 Жусуп Бадисов уволен 26 марта 1880 года, место занял Мамбеталы Айшуаков(р.Торе).[1]

С 3 декабря 1880 года во главе волости Ыклас Кодыров с кандидатом Кельденом Дауековым. №1 – Саут Баспаков(р.Кушик-Кенжебай), №2 – Кул Кубакушуков(р.Кушук-Кенжебай), №3 – Бердалы Ермеков(р.Актилес), №4 – Иса Каришалов(р.Актилес-Бигаш), №5 – Мустафа Тыналин(р.Актилес), №6 – Анай Аульбеков(р.Кушик-Кангельды), №7 – Жусуп Бадисов(р.Найман), №8 – Жуматай Болтенев (р.Найман).

Бия аула №7 Жусупа Бадисова позже сменил Мамбеталы Шуаков(Айшуаков).

С 1 мая 1884 года волостной Оразбай Жантанов(р.Кушик-Кангельды), кандидат к нему  Рахим Туматов(р.Кушик -Итемген). Бии в аулах: Саут Баспаков, Кали Каскырбаев, Ыскак Шотаев, Жолдыбай Сугуров(р.Актилес-Шелек), Кельден Дауеков, Отеп Балпанов(р.Кушик-Кангельды), Жусуп Бадисов, Кундыбай Толемисов(р.Найман).

Волостной управитель Оразбай Жантанов 3 июля 1886 года исключён по смерти.

Государь Император отметил хорошую работу Жусупа Бадисова 23 ноября 1884 года серебряной нагрудной медалью на Аннинской ленте.

По неуказанной причине 6 декабря 1886 года биями волости названы Иса Кунанов(р.Кушик-Итемген), Сейфулла Байгожин(р.Кушик-Кенжебай), Сугур Шыныбаев, Боспан Дауеков, Анай Аульбеков, Акылбек Бадисов.

С 26 мая 1887 года волостной Тентек Контаев(р.Кушик-Кангельды), кандидат к нему Абдильда Жемтыков(р.Актилес-Шакшан). Бии в аулах: №1 – Иса Кунанов, №2 – Макаш Каирбай Базаров(р.Кушик-Кенжебай), №3 – Малшибай Солтанов(р.Актилес-Бигаш), №4 – Атымтай Манатаев(р.Актилес-Шакшан), №5 – Анай Аульбеков, №6 – Ыскак Шотаев(р.Актилес-Бабак), №7 – Ыбрай Казымбетов(р.Найман), №8 – Кундыбай Толемисов, №9 – Жусуп Бадисов.

С 8 июля 1889 года волостной Сулеймен Оразбаев, кандидат к нему  Боспан Дауеков. Бии в аулах: №1 – Кульмагамбет Шоканов(р.Кушик-Кенжебай), №2 – Беркутбай Жабаев(р.Кушик-Кенжебай), №3 – Ыскак Шотаев, №4 – Малшибай Солтанов, №5 – Ельке Тыналин(р.Актилес), №6 – Едыге Конабаев(р.Кушик-Кангельды), №7 – Ыбрай Казымбетов(р.Найман), №8 – Кундыбай Толемисов. Дополнительные бии: Абдильда Жемтыков и Ыклас Кодаров.

Со 2 октября 1893 года волостной – Сулеймен Оразбаев, кандидат – Каскырбай Оразбаев. Бии и возможные кандидаты в аулах: №1 – Табын Туматов и Ыхлас Кодаров, №2 – Буркутбай Жабаев и Макиш Беков(р.Кушик-Кенжебай), №3 – Ыскак Шотаев и Оспан Кудайбергенов(р.Актилес-Бабак), №4 – Саке Манакаев и Алпыс Бердысов, №5 – Ыскак Толендин и Абдильда Жемтыков, №6 – Едиге Конабаев и Имамбай Тентекеев(р.Кушик-Кангельды), №7 – Ыбрай Казымбетов и Жолдаспек Жусупов(р.Найман), №8 – Кундыбай Толемисов и Жулакпай Котембаев(р.Найман).

С 18 октября 1895 года волостной управитель – Сулеймен Оразбаев, кандидат – Каскырбай Оразбаев. Бии в аулах: №1 – Ыклас Кодаров, №2 – Алибек Нургожин(р.Кенжебай Кушик), №3 – Ыскак Шотаев, №4 – Саке Манакаев, №5 – Абдильда Жемтыков, №6 – Имамбай Тентекеев, №7 – Ибрай Казымбетов, №8 – Кундубай Тлемисов, №9 – Тленши Алданбергенов.

Волостной управитель – Сулеймен Оразбаев 18 марта 1897 года удостоен Похвального листа.

В апреле 1895 года, согласно приказа Семипалатинского губернатора  в состав Алкакольской волости будут добавлены 2 аула (род Басентиин-Апай) из расформированной Караоткельской волости. Уже через два года эти аулы будут переведены во вновь образованную Караобинскую волость, куда также примкнут несколько аулов родов Басентиин-Кушик и Найман.

Приводим список крупных хозяйств Алкакольской волости по состоянию на 1897 год (очередность составлена по пропорции количества скота к количеству хозяйств(юрт)):

1.  Раис Казганбай  (4 хозяйства,884 лошади,84 верблюда,320 коров,1273 овцы)

2.  Имамбай Тентекей (2 хозяйства,157 лошадей,10 верблюдов,118коров,261 овцы)

3.  Кобей Айтбакты (6 хозяйств,371 лошади,22 верблюдов,291 коров,213 овцы)

4.  Каскырбай Оразбай (16 хозяйств,674 лошади,20 верблюдов,738 коров,804 овцы)

5.  Дошик Таттыбулат (4 хозяйства,138 лошадей,10 верблюда,97 коров,241 овцы)

6.  Али Бокбай (4 хозяйства, 115 лошадей,3 верблюда,98 коров,265 овцы)

7.  Омирбек Бакинбай (5 хозяйств,123 лошади,3верблюда,72 коровы,181 овцы)

8.  Жумабай Иман (11 хозяйств,190 лошадей,22 верблюда,142 коров,608 овцы)

9.  Атымтай Манатай (11 хозяйств,211 лошадей,25 верблюда,171 коровы,174 овцы)

10. Сергазы Каркымбай (8 хозяйств, 156 лошадей,22 верблюда,72 коров, 168 овец)

С 6 октября 1898 года волостной управитель Алкакольской волости - Абиш Туматов(р.Кушик-Итемген). Бии в аулах: №1 – Абесин Шотанов(р.Кушик-Итемген), №2 – Рахманкул Шотаев(р.Актилес-Бабак), №3 – Мустафа Кудайбергенов(р.Актилес-Бабак), №4 – Байтемир Саурбаев(р.Актилес-Бигаш), №5 – Абдильда Жемтыков(р.Актилес-Шакшан), №6 – Жолдыбай Сугуров(р.Актилес-Шелек), №7 – Жусуп Демесов(р.Найман).

С 26 июля 1901 года во главе волости Абиш Туматов и Мустафа Кудайбергенов. Бии в аулах: №1 – Байтас Естемесов(р.Кушик-Кенжебай), №2 – Байтемир Жаркынов(р.Кушик-Кенжебай) №3 – Нурпеис Баянов(р.Актилес-Бабак), №4 – Байтемир Саурбаев, №5 – Амир Абдильдин, №6 – Жолдыбай Сугуров, №7 – Мукуш Жумабаев (р.Найман).

С 31 декабря 1904 года во главе волостной Жусуп(Тусуп) Кожагельдин(р.Актилес-Жаилган), кандидат к нему Мустафа Кудайбергенов(р.Актилес-Бабак).. Бии и кандидаты к ним в аулах: №1 – Капар Туматов и ?  Биймурзин(р.Кушик-Кенжебай), №2 – Аширбек Жабаев и Буркутбай Жабаев(р.Кушик-Кенжебай), №3 – Оспан Кудайбергенов и Бектемир Ергебаев, №4 – Жакуп Исин и Садвокас Аюбаев(р.Актилес-Бигаш),  №5 – Исан Толендин и Амир Абдильдин(р.Акти-

лес-Шакшан), №6 – Искак Бердин и Али Бокбаев (р.Актилес-Шелек).

8 января 1908 года утверждены на 1908-1910 годы волостной Тусупбек Койбаков(?) и кандидат к нему Тениз Абдильдин.

С 21 февраля 1908 года утверждён состав биев и кандидатов к ним: №1 – Капар Туматов и Жансеит Каражигитов(р.Кушик-Итемген), №2 – Аширбек Жабаев и Смагул Жантасов(р.Кушик-Кенжебай), №3 – Оспан Кудайбергенов и Тебен Игиликов(р.Актилес-Бабак), №4 – Байтемир Саурбаев и Жумжума Шуакбаев(р.Актилес-Бигаш),  №5 – Исан Толендин и Бек Бойгонусов(р.Актилес-Шакшан) №6 – Жумагул Мустафин и Али Бокбаев(р.Актилес-Шелек).

Выборщиками по избранию кандидата в Государственную Думу в 1906 году утверждены Аширбек Жабаев и Байтемир Саурбаев.

Шагаутдин Закиржанов назначен муллой волости с 5 декабря 1908 год.

С 21 марта 1912 года волостным утверждён Жусуп Кожегельдин(р.Актилес-Жаилган) с кандидатом Маяке Жанибековым(р.Кушик-Итемген). Бии и кандидаты к ним в аулах: №1 – Токтас Тайсарин и Идрис Исин(р.Кушик-Итемген), №2 – Ахмет Макишев и Адильбек Тастынбеков(р.Кушик-Кенжебай), №3 – Оспан Кудайбергенов и Жумалий Абенев(р.Актилес-Бабак),  №4 – Жумжума Шуакпаев и Садвокас Аюбаев(р.Актилес-Бигаш),  №5 – Исан Толендин и Садвокас Кенембаев(р.Актилес-Шакшан), №6 – Ташен Сарсекин и Тайгомбай Кужпаев(р.Актилес-Шелек).

С 1 ноября 1913 года утверждены бии и кандидаты при них в аулах: №1 – Токтас Тайсарин и Идрис Исин(р.Кушик-Итемген), №2 – Ахмет Макишев и Турсумбай Берестенов (р.Кушик-Кенжебай), №3 – Оспан Кудайбергенов и Бектемир Ергебаев(р Актилес-Бабак),  №4 – Жумжума Шуакпаев и Мухамеджан Маусумов(р.Актилес-Бигаш),  №5 – Исан Толендин и Садвокас Кененбаев(р.Актилес-Шакшан), №6 – Ташен Сарсекин и Дармен Бейсекеев(р.Актилес-Шелек). Волостным управителем продолжал оставаться Жусуп Кожегельдин.

Волостной управитель по выбору от 28 июня 1916 года,на трехлетие (1917-1919 гг.) был утвержден сын Жусупа Кожагельдина-31-летний Шугаип Жусупов (р.Актилес-Жаилган),а заместителем 36- летний Ыбрай Сулейменов(?).

После революции Алкакольская волость будет еще несколько раз трансформироваться путем передачи аулов с Караобинской волостью и окончательно будет упразднена к 1928 году.

Совместная работа краеведов:   Аяшинова Д.М. (Астана) и Попова Ю.Г.(С.-Петербург)

С.-Петербург-Астана.2016 год.

[1] Отец Мамбеталы-Айшуак Матаев и его брат Жуаныш  были из знатного рода Торе(султаны-чингизиды)

Фото из ЦГА РК.

Қазақтың ұлы тұлғасы — Абай Құнанбайұлының болашақ ұрпағына қалдырған "ӨСИЕТІ".

1. Иман сақтауға – қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босамас буын керек.

2. Құдайшылық- жүректе. Қалпыңды таза сақта.

3. Құдайдан- қорық, пендеден – ұял: балаң бала болсын десең оқыт, мал аяма!

4. Ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыт болады.

5. Көрсеқызарлықпен, жеңілтектікпен, я біреудің орынсыз сөзіне, я бір кез келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі бұзылады.

6. Ауруды жаратқан құдай, бірақ ауыртқан құдай емес.

7. Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң – Алланың сүйген құлының бірі боласың.

8. Жылуы жоқ бойының, жылмиғаны неткені?..

9. Бұрынғы ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен: ел басы, топ басыларына тоқтай білетіндігі мен намысқойлығы.

10. Егер менің ішімді жарып өрсең, жылауыңды тоқтатып, шошыр едің.

11. Қайғысыздың бәрі асау.

12. Өлейін деп өлмейді өлерік жан.

13. Распенен таласпа.

14 Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме,
Қызық келсе қызықпа, оңғаққа ерме.
Жүрегіңе сүңгі де, түбін көзде,
Сонан тапқан шын асыл, тастай көрме.

15. Бір жерде бірге жүрсең басын қосып,
Біріңнің бірің сөйле сөзін тосып.

16. Көп шуылдақ не табар, билемесе бір кемел.

17. Сұлуды сүймектік – пайғамбар сүннеті.

18. Бір қайғыны ойласаң, жүз қайғыны қозғайды.

19. Жүректен қызық кеткенде, тәннен қуат кетеді.

20. Мұңдасқан көңілде кір қалмайды.

21. Өзі жат елде қайыршылық қылып жүріп, елін бай деп мақтайтындар – құдай қарғағандар.

22. Малыңды жауға, басыңды дауға салып қор қылма.

23. Жүректі қозғайтын – жастықтың оты.

24. Өзі шошқа өзгені ит деп ойлар.

25. Жақсы ДОС білген сырын сыртқа жаймас.

26. Жаныңа жаққанның соңына еруге жалқауланба.

27. «Қусың» десе қуанатындар да кездеседі.

28. Серт бұзғанның орны шоқ.

29. Сен асыққан екен деп, Алла әмірін өзгертпес.

30. Сенісерге жан таба алмай, сенделеді ит жүрек.

31. Арлану ақылдының ісі.

32. Пенде өлмейді арманнан.

33. Хақ сөзді бала айтса да тоқтамақ керек.

34. Есебі жоқ ант ішпе.

35. Бір қылығың жағып күнде жақсы болмайсың.

36. Сынық қанат көбелек – ол да өмір іздемек.

Из истории Второй мировой войны хорошо известно о программе американского правительства называемой ленд-лиз, по которой США предоставляли военную технику, оборудование и материалы странам борцам с фашизмом на многие миллиарды долларов. Суть этой программы заключалась в предоставлении военной помощи в виде кредита с выплатами после окончания войны и только за ту технику, которая фактически окажется в стране назначения и уцелеет в боях. Странами, которые больше других получили помощь по ленд-лизу стали Великобритания и Советский Союз.

Советский Союз получил военной помощи на 11,3 млрд долларов, которая осуществлялась по трем основным маршрутам: тихоокеанскому, трансиранскому и арктическому — суммарно обеспечившим 93,5 % общих поставок. Значительную роль сыграла в борьбе с гитлеровской Германией поставка авиационной техники, которая попадала в СССР пятью маршрутами: посредством арктических конвоев в Мурманск, по Черному морю, через Иран, через дальний Восток и через советскую Арктику. Помимо хорошо известного АлСиба (Аляска-Сибирь), авиационный ленд-лиз проходил через так называемый "Персидский коридор", который пролегал от западного побережья Северной Америки по Тихому и Индийскому океанам, Аравийскому морю и Персидскому заливу, вокруг Африки в порт Басра (Ирак).

"Персидский коридор" ленд-лиза.

По этому маршруту поступило 33% машин, поставленных в СССР за годы войны, значительную часть которых составляли самолёты модели "Аэpокобpа" Р-39D-2 (Белл "Модель 14А"). Начиная с 1943 г. по трассе АлСиб стало поступать новейшие "Кобры" модификаций "N" и "Q". Всего, по разным данным, из США было получено от 4719 до 4846 "Аэрокобр" разных модификаций. Кроме того, еще 212 самолетов реэкспортировали из Великобритании, из которых до места назначения дошли 158. О значении этих самолетов в борьбе с люфтваффе говорит тот факт, что четверо из пяти лучших асов СССР летали на "Аэрокобрах" - Покрышкин, Речкалов, Гулаев и Ахмет-Хан Султан. И только Кожедуб воевал на Лавочкиных, по причине того, что в его 240-м истребительном авиационном полку не было "Аэрокобр".

Самолеты приготовленные к отправке в СССР в Абадане.

Воздушный путь "южной" тpассы с июня 1942 года начинался с Абадана, где доставленные моpем самолёты выгpужались и там же собиpались советскими специалистами. После облёта советскими лётчиками, они пеpегонялись в Тегеpан, на аэродром Квали-Маpги для пpиёмки военпpедами Импоpтного упpавления. Далее они оказывались в учебном центpе в г. Аджи-Кабул (Азеpбайджан) либо на пеpегоночных аэpодpомах г. Киpовабада. Стоит отметить, одну особенность этих перегонов - английские и амеpиканские специалисты участвовали только пpи сбоpке и облёте (Абадан) и приемке (Тегеpан), затем советские летчики навсегда исчезали на них в северо-западном напpавлении. Неудивительно, учитывая патологическое недоверие Сталина к иностранцам.

Все эти маршруты хорошо известны и тем более странным выглядит на первый взгляд история рассказанная одним из местных жителей маленького городка на юге Киргизии - Майли-Сай, он же Майлису, он же Майлуу-Суу. По его словам, американцы гоняли на аэродром в районе поселка Маданият свои "Аэрокобры", поставляемые по лендлизу. Вплоть до 1945 года из этого поселка шел поток урановой руды, которую собирали открытым способом и перевозили на ишаках в Маданият местные жители. Американцы принимали руду по цене $1 за хурджум (чересседельная сумка, примерно мешок). Местные жители обменивали валюту в расположенной там же американской лавке на ходовой товар: керосин, сапоги, чай, спички...

Эта история кажется вымыслом, если не знать, что происходило в начале прошлого века вокруг этого маленького поселка, названного впоследствии одним из самых загрязненных мест на планете, по сравнению с которым зона отчуждения в Чернобыле, кажется местом вполне безопасным.

За валом - хвостохранилище, проще говоря - радиоактивные отходы под слоем укатанной глины. Фото varandej.livejournal.com

В довоенный период в СССР были разведаны ряд месторождений урановых руд, но самыми известными из них были месторождения "Табошары", в Республике Таджикистан, "Майли-Су " и "Туя-Муюн" на территории Киргизии. Значительные залежи радиоборита в урочище Майли-Сай были открыты в 1929 году академиком Ферсманом, но считается, что тогда они не нашли практического применения. Начиная с 1901 года, в окрестностях Майлуу-Суу (масляная вода) проводилась добыча нефти иностранными концессионерами. Официально промышленная разработка уранового месторождения Майлуу-Суу началась в 1946 году и продолжалась до 1968 года. К 1946 году близ города были построены два обогатительных завода - "почтовых ящика": Гидрометаллургический завод № 3 и № 7 (Москва, п/я 200). За этот период было добыто и переработано 10 тыс. тонн закиси-окиси урана. Помимо рудников, в Майли-Сае работали две обогатительные фабрики, перерабатывавшие не только майли-сайскую руду, но и сырье близлежащих рудников - Шекафтар, Кызыл-Джар и др., расположенных в Ферганской долине. Завозили в Майли-Сай руду также из Восточной Германии, Чехословакии, Болгарии.

Заброшенная урановая штольня в руднике Майли-Сай. Фото varandej.livejournal.com

Российский исследователь "Атомного проекта СССР" В. Губарев отмечает, что впервые гриф "секретно" был поставлен на материалах связанных с разведкой урана в Средней Азии, которые действуют до сегодняшнего времени. В полной мере, режим секретности связанный с созданием нового оружия, соблюдался и в Америке. Однако советской разведке удалось заполучить подробные материалы о ходе работ по созданию атомной бомбы, которые попали в руки И.В. Курчатова. В частности, в письме от 5 марта 1938 года научных сотрудников председателю СНК СССР В.М. Молотову, обращается внимание на то, что развитие ядерной физики получило правительственную поддержку и были созданы ряд лабраторий:

"Некоторым из них были предоставлены большие средства для создания технической базы, весьма сложной и дорогой в этой области. Такая база в виде высоковольтного генератора и грамма радия имеется в Украинском физико-техническом институте, Физический институт Академии наук СССР также располагает для своих работ граммом радия.

Однако имеющаяся у нас сейчас техническая база, как в количественном, так и в качественном отношении значительно отстает от того, чем располагают капиталистические государства, особенно Америка".

Эрнест Орландо Лоуренс, основатель лаборатории Беркли, лауреат Нобелевской премии по физике 1939 года "за изобретение и усовершенствование циклотрона и за полученные с его помощью результаты, особенно в отношении искусственных радиоактивных элементов"
© Lawrence Berkeley National Laboratory

И далее ученые обращаются с просьбой предоставить ленинградскому физтеху два грамма радия "во временное пользование", а позднее в новом обращении просят ускорить темпы работ по строительству циклотрона Лоуренса для получения частиц с большой энергией.

И уже 12 декабря 1940 года академик Ферсман докладывает в Совнарком СССР и о Майли-Су:

"… В период нашего объезда ряда месторождений Ферганской котловины и северного Тянь-Шаня, лежащих на территории Киргизской республики, мы неоднократно обращали внимание на исключительные запасы ряда месторождений (особенно в связи со специальными редкими металлами), имеющие большое промышленное и оборонное значение.
Некоторые из этих месторождений, как, например, Майли-Су (уран), Акджелга (кобальт), Актюс (цинк, индий, торий), Куперли-Сай (торий) представляют совершенно исключительное значение и поэтому в ряде протоколов, в которых мы анализировали отдельные месторождения, мы всемерно старались поддержать расширение разведочных и поисковых работ…
Месторождение Майли-Су настолько серьезно по своим запасам, что промышленное его значение является доказанным…"

К сентябрю 1940 года президиум Академии наук СССР утверждает программу мероприятий по урановой проблеме, включая исследование возможностей осуществления цепной реакции деления на уране-235 и создание государственного уранового фонда.

Считается, что программу мероприятий по урановой проблеме прервало нападение Гитлера. Донесения разведки того времени о зарубежных работах в области создания ядерного оружия заставляют руководство СССР вновь обратить внимание на эти исследования. 10 марта 1942 года нарком внутренних дел Берия в докладе Госкомитету обороны о деятельности Уранового комитета Великобритании пишет:

"В ряде капиталистических стран в связи с проводимыми работами по расщеплению атомного ядра с целью получения нового источника энергии было начато изучение вопроса использования атомной энергии для военных целей. В 1939 году во Франции, Англии, США и Германии развернулась интенсивная научно-исследовательская работа по разработке методов применения урана для новых взрывчатых веществ. Эти работы ведутся в условиях большой секретности. В материалах, полученных НКВД из Англии агентурным путем, охарактеризована деятельность английского Уранового комитета по вопросам атомной энергии. Эти исследования основаны на использовании одного из изотопов урана (урана-235), обладающего свойствами эффективного расщепления..."

Хвостохранилище. Фото varandej.livejournal.com

Таким образом, высшее руководство СССР за три года до испытания первой американской атомной бомбы уже было проинформировано о принципиальном устройстве атомной бомбы.Более того, несмотря на то, что по-настоящему урановая добыча еще не развернулась, Советский Союз уже вел разработку некоторых месторождений в основном для нужд стекольной промышленности, медицины и физических исследований. И в августе 1942 года, в те дни, когда войска вермахта рвались к Волге, было решено вернуться к урановому проекту. В секретном постановлении ГКО № 2352сс "Об организации работ по урану", Академии наук СССР поручалось "возобновить работы по исследованию осуществимости использования атомной энергии путем расщепления ядра урана и представить к 1 апреля 1943 года доклад о возможности создания урановой бомбы или уранового топлива". Острая нехватка урановой руды привела к появлению в ноябре 1942 г., в период контрнаступления под Сталинградом, предписания для наркомата цветной металлургии о добыче и переработке урановых руд.

Отсутствие эффективной технологии по разделению изотопов урана стала причиной того, что первый слиток советского металлического урана выплавили только в декабре 1944 года. К тому же для создания "уранового котла" требовались и другие материалы. Но к тому времени большая часть необходимых ядерных материалов у Советского Союза уже появилась. Возникает вопрос, откуда появились эти материалы и причем тут "Аэрокобры" в Майли-Сай? Ответ на этот вопрос был получен недавно - из дневников одного американского майора, который курировал поставки военной техники из США, в рамках программы по ленд-лизу.

Продолжение следует...

Халқымыз ғасырлар бойы жаугершілік жағдайда өмір сүріп, өз елін, жерін, тәуелсіздігін үнемі қорғап отыруға мәжбүр болған. Ел мен жердің қамы үшін ат үстінде күн кешіп, қолындағы бес қаруына сеніп жауының құтын қашырып, мысын басқаны ауыздан-ауызға таралып бүгінге жетті.  Алайда қазіргі жас ұрпақ ата-бабаларының осынау әскери қару-жарақтарының көптеген түрінің атауын да ұмытып бара жатқандай. Сондықтан да біз бүгін қазақтың жаугершілік замандағы киім-кешектері, қару-жарақтары туралы қолжазбалардан ықшамдап беріп отырмыз.

Ақ көбе – Батырлар киер ақ сауыттың көп түймелі түрі. “Тоқсан баулы ақ көбе, Тоғысқан жерде кигенмін”. Бұл батырлар киген ақ сауыттың көп түймелі түрі. Қазақ әдебиетінде кездесетін сауыт түрлері: бадана, берен, зере, көбе, кіреуке, торғауыт.

Адырна — өгіздің жон терісінен жасалып, садақ ағашының екі басын иіп ұстап тұратын керме қайыстың атауы. Осындай иі қанған теріден жасалғандықтан, садақ серіппелі болып, жебесі алысқа ұшады. Этнографтар адырна түркі, моңғол тілдеріндегі «адар», «адыр» сөздерімен төркіндес», — дейді.

Айбалта – ежелгі Египет заманынан бері белгілі соғыс қаруы, өткір де айбатты. Айбалта Орта Азия мен Қазақстанға 14-15 ғасырда кеңінен тараған. Оның алғашқы үлгілері Батыс пен Шығыстың көптеген елдерінің қару-жарағында ұшырасады. Қазақ ұсталары айбалта сабының ұңғыдан өтер екі жағын темір құрсаумен шегелеп, оны ұлттық қошқар мүйіз тәрізді ою-өрнекпен безейді. Қолға ұстау үшін саптың төменгі жағына қайыстан бүлдірге байлайды.

Аймауыт – жауынгерлердің (сарбаздардың) ұрысқа шығарда оқ өтпеуі, қылыш жүзі батпауы үшін үстіне киетін сауыты. Ол асыл болаттан шытыр торлы етіп соғылады. Соғылуы қиын. Кез-келген батыр тауып, кие алмаған ұрыс киімі. Аймауыттың шынжыр торы денеге батпас үшін ішінен киіз кебенек киіледі.

Алдаспан –

1. Семсердің бір түрі. Жекпе-жек шайқа- ста қолданылатын қару бол-ғандықтан әрі салмағының ауырлығына байланысты оның қыны болмайды, батырлар шайқасқа қолға ұстап шығады. Сол себепті алдаспанды күшті, қарулы батырлар ғана пайдаланған. Алдаспанды белге байлайды немесе иыққа асып алады. Ол семсер, қылыштың ішіндегі ең асылы. Батырлар жырында бір сілтегенде қара тасты да қаққа бөліп, қиып түсетін алдаспандар көп суреттелген.

2. Өрмек жабдығын да алдаспан деп атайды. Ол ағаштан қылыш етіп жасалады. Бұл құрал кілем өрмегіндегі тартылған күзе- удегі жіпті күзеусіз астыңғы жіптен бөліп, арқауға түсіріп, қағып отыру үшін қажет. Мұны соғыс қару-ымен шатастырмай, білген артық емес.

Алмас қылыш – соғыс қаруы. Болаттың ең асылынан соғылады. Қазақ батырлары асынған бес қарудың бірі – осы алмас қылыш. Наркескен алмас қылыштың аңызға айналған түрі. 1861 жылы Злотоуста орыс инженері Аносов қазақтардың ертеде пайдаланған алмас қылыштарының өте өткір болу- ының бір сыры суару тәсілін-де, болатты салқын күйінде соғуында екенін анықтап, сондай алмас қылыштарды орыс жауынгерлеріне жасатқан.

Ақберен –

1. Асыл болаттан жапырақ торлы етіп соғылған батырлар сауыты. Оны қылыш кеспейді, найза теспейді, одан садақ оғы өтпейді деп сипаттайды.

2. Болаттан құйып жасалынған ұзын ұңғылы шиті мылтықтың да атауы – ақ-берген. Мұндай мылтықтың оғы алысқа ұшады, дәл тиеді. Әрі мылтықтың салмағы ауыр болады. Оны «сирақты мылтық» деп атауының сыры: ұңғысының ұш жағында ашалы таянышы бар.

Атпа найза – ол әрі аңшылық құралы, әрі соғыс қаруы болып саналады. Оның ұзындығы мен салмағы кәдімгі найзадан қысқарақ, жеңіл. Қазақтар мұндай найзаны жаққа салып атқан (лақтырған). Атпа найза жоғары палеолит дәуірінде-ақ қолданылған. Оның сол кездегі ұшының тастан, сүйектен жасалғаны белгілі. Атпа найзаны ертедегі мексикандықтардың да, бразиялықтардың да, папуастардың да пайдаланғандығы жөнінде деректер бар. Ол садақтың шығуына негіз қалаған тәрізді. Тарихта римдіктердің де жаяу әскерлерін атпа найзамен қаруландырғаны жөнінде деректер көп. Атпа найзаны бүлдіргесіз лақтырғанда 30 метрге, бүлдіргімен лақтырғанда 70 метрге жетеді. Орта ғасырларда атпа найзаны Еуропа мен Ресей де қолданған. Атпа найза – қыпшақтардың әскери қару-жарақтарының ең көне түрлерінің бірі.

Аша – бұл найзаның ежелгі түрі. Болаттан екі айыр етіп соғылады. Екі айыр тармағының арасы 10-15 сантиметр, ұзындығы 30-40 сантиметр болады. Сабын қайыңнан жасайды. Ашаны қарсы шыққан жауды шаншып, аттан құлату үшін қолданады. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінде әскери қару-жарақтың бір түрі ретінде сарбаздар қолына ұстап, жазалаушы отрядтармен шайқаста оларға қарсы алып шыққан.

Берен – Болаттан жасалған батырлар киімі. Болат тақталары астарына іш жағынан бекітілген тақталы сауыт.

Бадана – аймауыт, ақберен тәрізді батырлар киген темір сауыт. Сақина торлы етіп жасаған. Етек-жеңінің ұзын да, қысқа да түрлері бар. Шығыршықты кіреуке сауыттың көзіне асыл темірден дөңгелек жапырақ бастырма соғылған түрін «бадана» немесе «бадана көзді кіреуке» деп атайды.

Бесқару – ертеде батырлар бойына асынған қарулардың жалпылама атауы. Қазақтардың бесқаруы: қамшы (дойыр), сойыл, шоқпар, найза, жақ (садақ). «Ер қаруы – бес қару». Сойылдың орнына қылыш немесе айбалта да асынған. Бұйда пышақ – бұл да қару саналады. Сабы сүйектен, мүйізден, ырғай-дан жасалатын жетелі ұзын пышақ. Сабының мойнын жез, мыс, күміспен әшекейлейді. Осылай жасал-ған пышақты қазақтар «Сарымойнақ пышақ» деп те атайды. Білте (пілте) мылтық – қазақтардың өздері жасаған, мақта білтемен от алатын, серіппесіз мылтығы. Оның бір түрі Мәскеудің тарихи мұражайында көрнекі жәдігер ретінде сақтаулы тұр. XVI-XVIII ғасырларда жоңғар басқыншыларына қарсы шайқаста көп қолданылды, көп жасап шығарылды. Білтелі мылтықтың ең ұзыны, әрі ауыры – «шамқал», ең алысқа тиетіні – «күлдір мамай» деп аталады.

Гүрзі – темір шоқпар. Ертеде ол әрі аң аулау, әрі соғыс құралы болған. Бұл атау парсы сөзінен шыққан. Палеолит дәуіріндегі алғашқы адамдардың негізгі құралы болған сойылдың күрделі түрі. Ол салмағы ауыр, мықты ағаштан жасалып, жуан басы қоламен, кейін темірмен қапталып қолданылды. Гүрзі бертінде билік етудің құралына айналды.

Дулыға – батырлардың ұрысқа шығарда басына киетін темірден жасалған бас киімі. Дулығаның екі жағы мен артқы етегіне темір тор ілінеді. Ол адамның мойны мен иығын тымақ тәрізді тұтас жауып, қылыш, оқтан қорғайды. Жақ – сырт түрі малдың жақ сүйегіне ұқсас, оғы алысқа ұшатын, көлемі садақтан үлкен және серпер ағашы жуан, садақша иілген тұсы сірі таспамен орап қапталған соғыс қаруы. Оғын уығы деп атайды. Оны «жай» (найзағай) деп атап, ерекше қастерлейді.

Жебе – садақ оғының масағы. Алғашқыда оны өте берік кремний тасынан, кейін қоладан, темірден жасап оқтың ұшына қадаған. Темір жебелер XIX ғасырдың бірінші жартысына дейін қолданылды. Жаудың жолына құрылатын тікенекті темірдің де атауы – жебе.

Жамшы – жамылғы. Желең жамылатын тон.

Жеке ауыз – бір ғана оқпен атылатын мылтық. Оны бір ауыз, қанды ауыз, жезді ауыз, берен деп те атай береді. Жеке ауыздың бөлшектерінің атауы: құндақ, оқпан, шүрпі, шаппа, сирақ. Оған оқты аузынан салып атады. Жеке ауызды ертеректе қазақ ұсталары қолдан соғып жасаған, дейді зерттеушілер.

Жыға – соғыста басқа киетін сауыт. Төбесі үшкір, маңдай алды адамның қасына дейін түсіп тұратын, желке жағына бір жарым қарыстай шынжырлы баулар мойынды айнала тағылатын бұл бас киімді батырлар, жасақтар киген. Зере – үстіге киетін сауыт. Ол садақ жебесі өтпейтіндей етіп, шынжырлап тұрып жасалады. Зерені жауынгерлер бір қабат киімнің үстінен киеді. Кеуде тұсында жүректі садақ оғынан қорғап тұратын екі бөлек табақша қалтқысының атауы «шарайна». Бұл сауыттың зере аталуының себебі: ол мыс, қола, жез, күміс тәрізді жалтырауық шығырларды үзбелестіру арқылы жасалады.

Зұлпықар – Шығыста аңызға айналған, киелі, қасиетті саналған қылыш. Әр халықта ол жөнінде әртүрлі қызық әңгімелер, аңыздар бар. Қазақ халқында кең тараған аңыз-әңгімеде Әзірет Әліге «Дүлдүл» деген сәйгүлікті, «зұлпықар» деген алмас қылышты Алла Тағаланың өзі сыйға тартқан деп баяндалады. Ұлық Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) туралы қисса-дастандарда зұлпықар жиі айтылады. Зерттеушілер «тарихи шындықта зұлпықарды Әзірет Әліге Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбар тарту еткен», — дейді.

Көбе – кебенек сыртынан киілетін темір сауыттың бір түрі. Оның екі түрі бар, олар былай жасалады: 1. Жүректі, білекті, тізені, иықты садақтың оғынан, қылыштан қорғау үшін жалпақ темірден жасалады. 2. Бүкіл кеудені қорғау үшін тырнақ көбесіне ұқсас қола, мыс, алтынды қобылап, қатпарлап тізіп, немесе темір шынжырларды біріктіріп, көйлек тәрізді етіп жасалады.

Көзе сауыт – соғыс киімі. Одан садақ оғы, найза ұшы, қылыш жүзі денеге өтпейді. Ол көбінесе бас киім, қалқан, кеудеге қақтаған шар айна, білекке, тізеге жабатыны қыш қоруыштар түрінде жасалады.

Кіреуке – ерте замандағы соғыста батырлар киген оқ өтпес сауыт. Оның басқа сауыттардан өзіндік айырмашылығы бар. Ол кеудесінде, арқасында, бі- лек үстінде темірден немесе көзеден жасалған шараларының (шарайнасының) болуы.

Қалқан – шайқасқанда найза, қылыш соққысынан, садақ оғынан қорғану үшін қолға ұстайтын құрал. Металл қалқанды алғаш рет б.з.б. екі мыңыншы жылдарда ежелгі ассириялықтардың пайдаланғаны жөнінде деректер бар. Бұрындары төрт бұрышты, дөңгелек, жарты цилиндр тәрізді, жүрекше, астауша үлгідегі де қалқандар болған. Шығыста көннен, қоладан, ағаштан, темірден жасалған дөңгелек қалқандар кең тараған. Қазақтардың ертедегі қару-жарағында осын- дай дөңгелек қалқандар қол-данылған.

Қалжуыр – садақ оғының бір түрі.

Қаттама –қаттау, көкірекше. Қалың кездеме.

Қанжар – екі жүзді, ұшы өткір, қысқа сапты қару. Оны болаттан соғып жасайтындықтан өткір, мықты болады. VI-XII ғасыр-ларда қанжар жасау Түрік қағандығының Қашқар, Бала-сағұн, Шаш, Отырар тағы да басқа қалаларында кеңінен өрістегені жөнінде деректер бар. Қазақ хандығында жасақтар қанжарды ықшам қару ретінде пайдаланған. Қанжарға күміс, алтын жалатып, сабын әсемдеп те белге таққан.

Қозы жауырын – сауыт бұзуға арналып жасалған садақ оғының ұшы (масағы). Ортасы қырланып, екі жүзді етіліп жасалады. Болат жебе масағы әбден кепкен еменнен, самырсыннан, қамыстан жонған оқтың ұшына бекітіліп, атылады. Қозы жауырын жебені ататын құрал-қос жауырын садақ. Мұндай садақпен қозы жауырын оқты әбден жаттыққан, қарулы батырлар, жасақтар атқан.

Қорамсақ – садақ оғының сауыты. Оны белге байлап немесе иыққа асып алады. Қалың көннен жасап өрнектейді. Қорамса ішінен екі қатар көлденең таспа тартады, оған жебелерді қатарлай тізеді. Оқтың алуға оңай болуы үшін жебенің кірісі төмен қаратылады.

Қылыш – имек келген, өткір жүзді, үшкір, шабуға, шаншуға лайықты қару. Ол негізінен, атты әскер қаруы болып саналады. Біздің заманымыздан бұрынғы екі мың жылдықта қылышты әр елдің әскері қолданған. Болат қорыту ісі игерілген соң Орта Азияның көшпелі елдерінде, Шығыс Еуропада VIІІ ғасырда болаттан жасалған қылыштар пайда болды.

Мылтық – аң аулауда, соғыста қолданылатын қару. Алғашқы мылтық дәрісінің құпиясын арабтар қытайдан біліп, ХІІ ғасырда оны өндіріп, оқ-дәрі жасаған. Мылтықтың алғашқы түрлері қазақтардың арасында пайда болған мерзімі – ХV-ХVIІ ғасыр. Мылтықтың шиті, бытыралы, білтелі, шүріппелі, опырмалы, қос ауыз, жеке ауыз, көкберен, бесатар тәрізді түрлері бар.

Найза – бүкіл әлем халықтары аң аулағанда, соғыста қолданады. Қадалғыш, лақтырмалы қару. Ол палеолит дәуірінде пайда болып, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне дейін қолданылды. Найзның әскери қару ретінде кең тараған кезі – темір ғасыры. Қазақ батырлары мен жауынгерлерінің де қаруы шашақты, темірден үшкір ұшы бар, ұзын найза болды.

Наркескен — өткір қылыштың айрықша түрі. Оның басқа қылыштардан өзіндік айырмашылығы бар. Ол: наркескеннің асыл болаттан екі жүзді етіп жасалуы, сабының сүйек немесе мүйізден қондырылып, алтын, күмістен бедерлендірілуі. Ертеде наркескенді хандар, жоғары биліктегілер, хас батырлар ұстаған. Хандар айрықша сыйлық ретінде наркескенді баһадүр батырлары мен қолбасшыларына сыйға тартып, оларды ұлықтап отырған.
Оқшантай – оқ-дәрі салатын арнайы қалта. Оқшантайды қазақ зергерлері сапиян былғарыдан жасап, айналасын шашақтаған. Ол белбеудегі шығыршыққа ілінеді.

Садақ – жебемен ататын қару. Садақты мезолит дәуірінен ХІІ ғасырға дейін, кейбір халықтар ХХ ғасырға дейін пайдаланып келді. Қарапайым садақты тобылғы, үйеңкі, тағы да басқа қатты ағаш шыбықтарын иіп, екі ұшын қайыспен керіп жасайды. Күрделі садақты сыртқы бетіне сіңір тартылып, ішкі жағы мүйізбен қапталып, кейде ортасы мен екі шетіне сүйек бастырма қағып әзірлейді. Күрделі садақты кең қолданылған аймағы – ежелгі Шығыс елдері. Қазір садақ тартып, мергендік сынасу – спорттың бір түрі.

Сауыт – біздің заманымыздан бұрынғы бірінші мыңжылдықта Ассирияда пайда болып, кейін барлық елге тараған киім дейді зерттеушілер. Біздің ата-бабаларымыз – сақтар да, қыпшақтар да сауыт жасаудың шебері болған. Қазақта: «Ақ сауыттың жағасы бар, жеңі жоқ» деген мәтел бар.

Сойыл – қол қаруы. Алып жүруге ыңғайлы, жеңіл. Ұзындығы 2-2,5 метр, диаметрі 6-7 сантиметр қатты ағаштан жасалады. Әбден кеуіп, көп ұсталғанын «қақ сойыл» деп атайды.

Шоқпар – қол қаруы. Оны түркі халықтары көне заманнан бері қолданып келеді. Ол сойылдан қысқа, бас жағы жұмыр болады. Шоқпардың бас жағын темірмен де қаптайды. Бас жағына қорғасын құйып жасалатын да шоқпар түрлері бар.

Томқап – (темір томақап) – көшпелілердің қорғаныс киімі.

Зәнжір – жіңішке шынжыр. Одан бұрын күнде, бұғау жасалған. “Мойнындағы зәнжірін қылымен бұрап сындырды” (Алпамыс батыр).

Кәзинек – Пышақтың, қылыштың әдемілігі үшін жазылының не сабының дүміне көбіне күмістен қақталған метал.

Толғау – орау мағынасында толғамалы найза, толғамалы мылтық, толғамалы балта. “Толғамалы ақ балта, Толғамалы ала балта қолға алып” (Доспамбет).

Үйкек – Оттан түсірілген қазанды орнықтыру үшін астына қоюға дөңгелетіп жасалатын тұғыр.

Мақала дайындау кезігнде  интернеттің ашық көздерінен алынған материалдар қолданылды.

Бабаларымыз «қыз – жат жұрттық» деп осы бір аяулы жандардың өмірлік бағдаршамын, аялдамасын әлдеқашан бекітіп берген. Сондай-ақ, «Қыз мұраты - кету» - дейді. Сенің де сол ұлы мұратқа ұмтылып, жаңа өмірге аяқ басатын күнің келіп жетті. Алдыңда небір бұралаң жолдар күтіп тұр. Ол жолдар бақыт үшін күрестен тұрады. Бұл күрес сабырмен, төзіммен, даналықпен қарулануыңды талап етеді. Ең бастысы, Жәннатқа жол салып беретін МЫРЗАҢның разылығын табуға ұмтылар күндер күтіп тұр. Бұл қызмет арқылы жан жарыңа бақыт сыйлайсың, ал ол сені бақытты етеді. Алла Тағала қыз баласына әйел-ана болудан артық нығмет сыйламаған. Ендеше, жанашыр ағаңның өсиетіне құлақ сал!Таңертең көзіңді аша сала әуелі Алланы ойла. Алдымен Раббыңның хақын өтеу керек екендігі есіңде тұрсын. Сонда Алла басқа адамдармен қатынасыңды реттеп қояды.Ешқашан отбасың мен отағасы үшін атқарған қызметіңді көп көрме, міндетсінбе. Санасу, есеппен өмір сүру ерлі-зайыптылардың арасына жік түсіретінін ұмытпа. Ал амалыңды Алла разылығы үшін атқарсаң, ақым кетті-ау деген сезімнен ада боласың. Еріңе қызмет етуде ләззат бар екенін ұмытпа әрі сол ләззатты сезіне біл. Өйткені, еріңнің алдындағы Алла міндеттеген әр қызметің – сенің сауап теретін мүмкіндігің, Алла алдында атқаратын құлшылығың.Еріңнің алдында қылықты бол. Жан жарың сенің әр қылығыңнан зор сыйластығың мен сүйіспеншілігіңді көріп тұратындай болсын. Кең бол.Оған «сіз» деп сөйлеуің, атын атамауың – арадағы көптеген кикілжіңге, бойсұнбаушылықтарға, ерсі сөздерге тосқауыл. Мұны әжелеріміз жақсы білген әрі амал жасаған.Дәмді тамақ, жылы әрі жайлы атмосферадағы үй кез келген еркекті жібітеді. Жалпы, үй – еркектің тыныштық, тыным табатын «ордасы» болуы керек.Үлкенді сыйла. Олармен ақылдас. Бұл – түбінде береке әкелетін амалдардан.Үнемі өзің бірінші болып кешірім сұрауды әдетіңе айналдыр. Тіпті, кінә сенен болмаса да кішірейе білсең, ешнәрседен ұтылмайсың. Ол үйден ренжіп кетсе, әдеміленіп суретке түс те, тәтті сөздермен хабарлама жазып жібер.Кінәласпа. Кез келген жағдайда кінәні өзіңнен іздеуге тырыс.Сендердің өмір бойғы қарым-қатынастарыңның кірпіші алғашқы сәттердегі қатынастарың арқылы қаланады. Келешекте араларыңның қандай болғанын қаласаң, бастапқы кезден іске кіріс.Алғашқы сәттерде бір-бірлерінің қылықтарыңа, әдеттеріңе, мінездеріңе үйренісу барысында міндетті түрде кішігірім ұрыстар, ұшқындар болуы мүмкін. Мұны сабырлылық арқылы шешуге болады. Қиыншылықтың артында бір жеңілдік тұрғанын жадыңнан шығарма.Кейбір кемшіліктерін байқағанда оған тұрмысқа шыққаның үшін өкінбе.

Ертеде заманындағы барлық қыздан сұлу, ақылды, иманды, тәрбиелі, бай қыз өмір сүрген екен. Ол ұзақ жылдар бойы өзіне жар таңдайды. Алыс-жақынды патшалықтың көптеген бай-серілері айттырып келеді. Алайда, қыз ешкімді ұнатпайды. Ел-жұрт оның тұрмысқа шығатындығынан үміт үзе бергенде, оның әйтеуір біреуді таңдағандығы  туралы хабар тарала бастайды. Бәрі де әлгі бақытты жігітті көруге асығады. Сөйтсе ол ұсқынсыз әрі қарапайым адам болып шығады. Мұның себебі сұралғанда сұлу бойжеткен: «Менің бір күнәм бар шығар, сондықтан, Алла оны маған нәсіп еткен болар. Керісінше, оның бір Аллаға ұнамды артықшылығы бар шығар, сол себепті, Алла мені оған қосқан болар» деп жауап берген екен. Бұл сөз саған да ғибрат болсын. Өнеге ал. Алла – Әділ. Демек, сендер бір-біріңе лайықтысыңдар.Енеңмен тату бол. Танысқан сәттен-ақ оны зерттеп, ұнататын, ұнатпайтын нәрселерін біліп ал. Жатырқамай, тезірек тіл табыс. Оған қолыңнан келген құрметті көрсет. Тіпті, кейбір істерді жақсы біліп тұрсаң да онымен ақылдас.Кез келген еркектің жанды жері бар.  Еректің отбасын асыраушы, қамқоршы, басқарушы  екендігін жақсы білесің. Оның дәл осы қызметтеріне қатысты тіл тигізу, кінәлау оны азаптайды. Мәселен, «ақша таппайсыз ба?», «дұрыстап шешім қабылдамайсыз ба», «өзім білемін» деген сөздерді қолданысыңнан шығар.Құлшылықта оған бұйрық берме немесе атқаруын талап етпе. Мәселен, «неге тәһәжудке тұрмайсыз?», «дұға намазына дәрет алмайсыз ба?», «жатар кездегі дұғаны айтпайсыз ба?» секілді сауалдармен оны мезі етуден сақтан. Бірақ құлшылық уақыттарын еске салып қойғанның оқасы жоқ. Әсіресе, оны таң намазына оятуды міндетіңе алсаң да болады. Білімің одан артық болса да «білместің» кейпіне ен. Пайдалы мақсатта білімді жасырып қалуға рұқсат етілген. Әйелдер еркектің өзінен көп білгенін, еркектер әйелдердің өздерінен аз білгенін қалайды. Оны өзіңнен жоғары ұста. Ақылды әйел өзі биік болса да, төмендеп, өзінің ізгі істеріне ерін себеп етіп, артында тығылып отырады.Сымбатыңды сақтай біл. Жаттығуларыңды қалдырма, дұрыс тамақтан.Ешқашан өзіңе, жарыңа, ақылыңа, біліміңе, сұлулығыңа тәуекел етпе. Ешкім өз шамасымен бақытты, озық бола алмайды. Алла қаласа ғана жеңіске жете аласың. Қолыңнан келген әрекетті жаса да, Аллаға тапсыр. Ол тәуекел еткенге жеткілікті, істерді реттейді, соңына жеткізеді. Ол шеше алмайтын қиындық жоқ.Кез келген қиыншылықта көмек сұрарың, арқа сүйерің, ақылдасарың Алла болсын. Адам басына іс түскенде Раббысының құдіретін де ұмыт қалдырып қояды. Бір салихалы ананың ұзатылып бара жатқан қызына айтқан мына өсиеттерін де жадыңнан шығарма: «Сен туып-өскен ұяңды қалдырып, өзің білмейтін шаңырақта, өзің үйреніспеген жарыңның жанында қалдың. Ендеше, оған жер бол, ол саған көк болады, сен оған төсеніш бол, ол саған таяныш болады, сен оған қызметшісіндей бол, ол да саған кіріптар болады. Наразылығыңды жиі білдірме, ол сені жек көріп кетеді және одан алыстап та кетпе, ол сені ұмыта бастайды, бірақ, ол саған жақындаса, сен де оған жақында, егер алыстар болса, сен де алыстай бер. Оның иіскеу, есту, көру қабілетін аяла – ол сенен тек жағымды иісті сезсін, тек жақсы сөздерді естісін, әрдайым әдемі қалпында көрсін». («Табаиғун ниса», Ахмад ибн Абду Раббиһ әл-Андалуси).

Мақала asylarna.kz сайтынан алыған.

В этом году  со многими моими знакомыми, родственницами, подругами произойдет  самое прекрасное, что может с ними произойти вообще в жизни, они подарят этому миру новых людей.

В первом триместре мамы обычно пьют витамины, сдают анализы, во втором тоже самое, но уже новые ощущения, начинаются пиночки, а вот в третьем уже начинают потихоньку собираться. А именно: искать кроватки, конверты, ну это все ближе к сроку конечно, собирают чемоданы в роддом, готовят комнату, все готово, а вот имя нет. Точнее оно готово наверняка, мама как узнает пол, начинает к малышу обращаться по имени (не все конечно, но бывают). Но вам никто не скажет его, примета такая есть. Нельзя называть или говорить об имени до рождения. А вот когда родится, начнется суматоха «Как назвать?», потому что имя, которое заранее выбрали не подходит малышу, да мало ли могут быть причин для смены решения.

На официальном сайте Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК можно найти занимательную статистику по популярным  именам за определенный период, но данные есть только до января 2016 года.

Февраль 2015г  (я тогда родила сына), нашего имени нет среди популярных

Популярные имена мальчиков и девочек за январь 2016г. Последние данные, что есть на сайте

А еще я наткнулась в сети на такую интересную информацию.

Не знаю, на сколько верны эти данные, но там сказано, что 18.03.2016  к 18:48 родилось 600 детей

А сегодня родилось 402 малыша

Я составила список имен мальчиков и девочек, которые нравятся мне. Может кому-нибудь пригодится. Взято с разных источников в сети, но большинство с казах.ру

Мальчики.

Айбар - В переводе с казахского языка айбар означает: гнев, гроза, страх. В отношении имени это означает - смелость, мужество.

Айдар            - В переводе с арабского языка слово хал-хайдар означает: сильный, как лев. По смыслу имя означает: особенный мальчик, храбрый и сильный, как лев.

Аббас - Суровый, строгий, воинственный (араб.)

Агзам - В переводе с арабского языка агзам означает: величайший, всемогущий.

Адам - Человек (каз.)

Аден - означает "Огонь"

Аким - В переводе с арабского языка слово хаким означает - мудрый, умный, гений.

Акрам - Имя в переводе с арабского языка означает почетный, дорогой, благородный, щедрый.

Алан - В переводе с арабского языка ален - ясный, гласный, оглашенный. Фонетическое изменение имени Ален.

Алдияр - В переводе с арабского языка означает - друг или супруга свата. Также титул ранних царей в казахском народе. Этим именем обращались к Ханам.

АЛЕН - В переводе с арабского языка ален - ясный, гласный, оглашенный.

Амир - повелитель, властелин Аппас Суровый, строгий, воинственный (араб.)

АРЛАН - В переводе с казахского языка это имя имеет значения: 1) волк свирепый, хищный; 2) богатырь, мужественный. В переводе с арабского языка слово ар означает: человечность, совесть, честь, стыд.

Армат - И переводе с арабского языка слово ар означает: человечность, совесть, честь, стыд. Слово мат - сокращенная форма имени Мухаммед что означает «хвалимый».

Арыстан - В переводе с тюркского и казахского языков имя Арыстан означает «лев». Лев символ власти, силы, смелости. Имя связано с названием диких зверей. Похожие имена: Аслан, Арслан.

Атим - В переводе с арабского языка атим или хатим означает "щедрый".

Баден - В переводе с арабского языка это имя означает: тело, красота.

Габбас - Суровый, строгий, воинственный.

Даниал - Дар божий (араб.)

Дармен - И переводе с арабского языка дармен означает: 1) сила, мощь; 2) снадобье. С казахского языка дармен переводится как жизненная сила, энергия, сила.

Диар - священная земля (араб) святые ворота (персид)

Имран - Имя пророка (араб.)

Каир - В переводе с арабского языка хайыр означает: добрый, милосердный, превосходный, лучший, самый хороший.

Камиль - В переводе с арабского языка имя Камиль означает: полный, целый, совершенный.

Карим - В переводе с арабского языка карим означает: щедрый, благонравный, добрый, добродушный.

Керим - Слово керим в переводе с казахского языка означает: чудесно, удивительно, прекрасно. Этим именем описывают внешнюю красоту человека.

Мадияр - Мужское имя мусульман. Предполагают, что оно образовано сложением имени Махди и компонента собственных имен Йар. Махди в переводе с арабского означает «руководимый Аллахом», «подаренный». Йар - 1) в переводе с персидского «дружба», «помощь»; 2) стяжательная форма от дар «обладатель».

Набиль -Благородный, знатный (араб.)

Тамир - Знающий даты (араб.)

Девочки

Улжан  - В переводе с казахского языка слово ул означает сын, мальчик.Жан в персидском и казахском языках - дыхание, душа, жизнь. Используется в ласкательной форме.

Бадинур - В переводе с арабского языка имя означает очень красивая, прекрасная, красавица.

Далила - Известная, знакомая (араб.)

Дамели - В переводе с арабского языка даме означает надежда, упование. Надежная.

Дамина - В переводе с арабского языка имя Дамина означает «улучшаться».

Илан - почтительная, нежная (каз)

Калуа - Сладость (араб.)

Камила - В переводе с арабского языка слово камил означает «совершенный».

Камалия - совершенная

Карима - В переводе с арабского языка карим означает благородная, великодушная. Благозвучное, красивое имя. В казахском народе это имя часто встречается.

Тамила - В переводе с арабского языка имя означает горная голубка.

Арминий Вамбери — венгр түркітанушысы, этнограф, саяхатшы. 20-дан астам Еуропа және шығыс тілдерін меңгерген.

Вамбери 1863 ж. мұсылман қажы кейпінде Ираннан Орталық Азияға саяхат жасады. Бұл сапары туралы жазған еңбектерінде (“Орталық Азияға саяхат”, 1865; “Ежелгі заманнан бүгінге дейінгі Бұхара немесе Транссаксония тарихы”, 1873, т.б.) Вамбери 19 ғ-дың 60-жылдарындағы Орталық Азия халықтарының тұрмысы, мәдениеті, тарихы, экономикасы, сол өңірдің география жағдайы жөнінде құнды мәліметтер берген. Вамберидің шағатай, ұйғыр тілдері, түрік-татар және финн-угор лексикографиясы жайында жазған шығармаларының ғылыми құндылығы жоғары бағаланады.

Венгриялық Арминий Вамбери, Решит Мырза деген жалған атпен Османлы мемлекетінің паспортын алады. Иранда, қажылықтан елдеріне қайтып бара жатқан Түркістандық (Орта Азиялық) бір топқа қосылады. Өте қиын бір жылдық сапардан кейін еліне қайтып, Орта Азия халықтарынан алған әсерін жазады.

Арминий Вамбери

Төменде А. Вамберидің Орталық Азиядағы саяхатынан жазғандары:

Түркі халықтарының қонақжайлылығы

Вамбери түркі халықтарының қонақжайлылығы жайында былай дейді: «Әлемде түріктердей(бүкіл түркі халықтар) қонақжай, қонақ күтуді жақсы көретін халық жоқ. Әсіресе түріктердің негізгі отаны болған Орталық Азияда бұл қонақжайлылықты қалам және тілмен түсіндіру мүмкін емес. Түріктер дүниенің қай жерінде болса да, қандай жағдайда болса да, дүниенің ең қонақжай халқы.»

Вамбери саяхат барысында түркі тайпаларының, қажыларды үйлеріне қонаққа шақыру үшін бір-бірімен таласқандарын, тіпті қан төгілуге де баратындықтан, жеребе суыру әдісімен қонақтарды киіз үйлерге орналастырып, жанжалдың тоқтатылғанын айтады. Вамбери бұлардың үйінде бір жылға дейін қонақ болып қалуға болатынын айтып, ал европалықтардың қонақжай емес екенін, француздардың «Қонақ және балық үш күннен кейін у болады» деген мақалымен түсіндіреді.

Әйелдердің пәктігі

Вамбери Түркістанда(Орталық Азия) әйелдердің арлы, намысты екенін білдіріп, әйелдер жайлы да мыналарды айтып өтті: «Әйелдер көшеге шыққанда бастарын жауып, жағалы, ұзын киім киетін. Маңызды отбасылардан болған әйелдер, базар және сауда-саттық сияқты адам көп жүретін жерлерге ешқашан шықпайды. Үйінен шығуға мәжбүр болған кезде кедей немесе кәрі әйелдер сияқты киініп шығатын. Тіпті 18-20 жасар қыздар да өзін танытпау үшін жақсылап жабынып, кәрілер сияқты аса таяққа сүйеніп қалтырап та жүретін.»

Ақсақалдар

Вамбери Түрік тайпаларында ақсақал деп аталатын тәжірибелі, қарт кісілер барын, олардың тайпадағы әртүрлі проблемаларды шешетінін түсіндіріп былай дейді: «Түрік тайпаларында адам өлтіру, қан төгү, өш алу деген жағдайлар болмайды. Ондай жағдайлар басқа тайпалармен болады. Мұндай жағдайларда екі жақтың ақсақалдары жиналып түсініспеушілікті шешеді, қабылданған шешімге барлығы мойынсұнуға мәжбүр болады.»

Бүгінде жастарымыздың көбі мал союды білмейді. Білген күннің өзінде көпсандысы мал етін мүшелеп бұзуды біле бермейді. Бүгін біз оқырман біле жүрсін  деген ниетпен мал етінің кейбір мүшелеріне қатысты атауларды ұсынып отырмыз.

Бас – ірі қарада екі шеке деп аталады.

Жақ – ұсақ малда тілмен тұтас жүреді. Ірі малда жақ екіге айырылып, тілі бөлек мүше саналады.

Жақ ет, ұрт ет – ірі қарада бөлек алынып, қазанға бөлек түседі.

Мойын, алты буын – қонаққа, сыйлы адамдарға арналған мүшелі табаққа салынбайды.

Мойын ет – ірі қарада, кейде ұсақ малдың да мойын еті бөлек алынады, онан көбінде қуырдақ жасайды.

Бұғана – екі жақта 3 талдан 6 тал болады, мүше орнына саналады.

Қара қабырға – 6 тал болады, мүшемен бірге табаққа түседі.

Сүбе қабырға – 6 тал, етегімен қосып алынады, таңдаулы мүшелер қатарына жатады.

Қазы – семіз жылқыдан 20 қазыға дейін айналдырылады, оның кейбіреуі қабырғасыз тілініп, басқа малдың ішегіне айналдырылады.

Телше қазы – жылқының сүбесі. Телшені кей жерде мүрлемей жас күйінде асады.

Төс – күйеулер мен келіндерге арналған сыбаға. Жас адамдарға беруге де болады. Қазақ салтында жылқы төсі мен ешкі төсі «жаман күйеуге» беріледі деп есептеледі, кей жерде ірі малдың шершеуі де төске баланады.

Төс ет – жылқы, сиырда осылай аталады. Кесек еттердің таңдаулысы, қуырдақ қуырылады, сүрленеді.

Төстік – ұсақ малда осылай аталады, терісімен істікке шаншып қақтап жейді. Дала аушылығында, жол азыққа төстік көп пайдаланылады.

Төсқалдақ – қой мен ешкінің, әсіресе ешкінің төстігін кей жерлерде төсқалдақ деп атайды.

Төс етек – мал төсінің етек жағындағы кесек ет. Көбінде қуырдаққа қуырылады.

Кеңірдек – соғым сойған кісінің мойын ет жіберіп алған «қол үздігін» осылай атайды.

Ауыз омыртқа – соғым сойған күні табаққа міндетті түрде түсетін мүше, сыйлы қонақтың табағына салуға болмайды.

Кәрі жілік – әр малда екіден болады, жілік мүшесіне кіреді, кей жерде тіпті «кәделі жілік» есептелінеді.

Кәрі жіліктің ойынды еті – екі бөлек болады, оны кәрі жіліктің айдар еті деп те атайды.

Ортан жілік – екеу болады. Мүшелі жілікке жатады.

Ортан жіліктің ойынды еті – екі бөлек болады, жұмсақ ет.

Жауырын – жіліктердің төмен дәрежелісі, көбінде басқа қосылып келеді. Бұл моңғолдарда ең кәделі жілікке жатады.

Жауырынның сұрпы еті – екі бөлек кесек ет.

Асықты жілік – екеу болады. Жамбастан кейінгі таңдаулы мүшеге жатады, сыйлы жастарға, қыз-күйеуге (төспен бірге) тартылады.

Асықты жіліктің айдар еті – екі бөлек болады. Ұсақ малда бірге, ірі қарада бөлек болады.

Тоқбас жілік – қолда болатын, еті молырақ екі жілік.

Тоқбас жіліктің ойынды еті – екі бөлек болады. Оны тобық еті деп те атайды.

Жамбас – екеу болады. Ірі малдың жамбасын екіге бөліп асады, ұсақ малдың жамбасы тұтас асылады. Қай-қайсысы да таңдаулы мүшеге жатады.

Жая – ірі малда осылай аталады. Жылқыда жал-жая қадірлі асқа жатады, сүрленеді.

Жаяның еті – ірі қараның жая етін 4-5 бөлікке бөліп асуға, сүрлеуге болады.

Белдеме – қой-ешкіде осылай аталады. Белдемше, мықын, ұша дейтіндер де бар. Таңдаулы мүшеге жатады.

Жалпақ омыртқа – ірі қараның белдемесі. Таңдаулы мүшеге жатады, сүрлеуге болады.

Бәлекей омыртқа – қол омыртқа деушілер де бар. Кіші дәрежелі омыртқаға жатады.

Ұзын омыртқа – 6 болады, мұны кей жерде ұша дейді. Жалпақ омыртқаға тең таңдаулы мүше, сүрленеді.

Арқа омыртқа – бұл мүше қой-ешкіде алтыдан болады. Еті өте жұмсақ. Мұны көбінде мибалауға турайды.

Жүрек – көбінде қыз-келіншекке, балаларға берілетін мүше.

Бауыр – майлы етке қосып қуырдаққа туралады.

Көк бауыр – отқа көміп немесе асып жейді.

Бауыр ет (ірі малда) – асып, қақтап жеуге, қуыруға жөргемге қосуға, борша жасауға тиімді саналған.

Бүйрек – екеу болады, балалардың сыбағасы.

Кісіге – жылқының жүрек майы, жұмырлардың бір түрі.

Ұлтабар – ұсақ малдың таңдаулы, ең майлы мүшесі. Баспен, кейде жамбаспен бірге табаққа түседі.

Қарта (жылқының қарны) – ең таңдаулы мүшенің бірі.

Қимай (сиырда) – сиырдың майымен айналдырып, шумақтаған тоқ ішегі.

Тоқ ішек (қой, ешкіде) – ұсақ малдың майлы ішегі, кейде оның ішіне ет, май қосып айналдырып жөргем жасайды.

Тік ішек – тоқ ішектің ұшы, көтенішек деп те аталады. Сүренеді. Салт бойынша көктем кезінде төл басы туғанда алғашқы уызға қосып асады.

Желін – желін май, көбінде үлкендер жағы жейді.

Өркеш – түйенің май жинайтын мүшесі, оны көбінде шыжғырады.

Қомдық – түйенің мүшесі, бұл да шыжғырылады.

Қарын – қой етімен бірге табаққа түседі, қуырылады, жылқы қарны қарта ретінде бас табаққа салынады.

Өкпе – ұсақ малдың өкпесі, қуырылады, табаққа түспейді.

Өңеш – қазан басындағылар жейді, табаққа түспейді.

Жал (6 кертпе) – жылқы етінің таңдаулы мүшесі. Сүрленеді. Бас табаққа түседі.

Сирақтар – қой-ешкінің сирағын, кейде тайынша-торпақтың сирағын үйтіп пісіреді. Бұл балалардың сыбағасы.

Жалбыршақ қарын (сиырда) – қыз-келіншектің сыбағасы.

Тазқарын (жылқыда) – қыз-келіншектердің сыбағасы.

Бүйен – бүйенге май, ет тығып түйреп әсіп, меңіреу, жұмыр, түймеш дейтін тағамдар жасайды. Көбінде қазан басындағылардың сыбағасы.

Сүріншек – төс сүйектің басы. Ет асқан күндері мұны көбінде күйеудің немесе келіннің мүжіп кеміруіне береді.

“Ана тілі” газеті, 2008 жыл

Әулие Ата туралы аңыздар киелі Тараз қаласында кеңінен тараған. Соның бірі – «Бабалар сөзі» жинағында да қарастырылған.

Әулие-ата күмбезі – 11 ғасырдан сақталған сәулет өнері ескерткіші. Қазіргі Тараз қаласының батыс шетінде. Кесене Қарахан әулетінен шыққан белгілі хан Ша-Махмұд Бұғра Қарахан қабірінің басына орнатылған. Күмбезі ғана құлаған кесененің төрт қабырғасы мен жылтыр кірпішпен өрнектелген қос мұнарасы 19 ғасырдың 90-жылдарына шейін сақталған. 1905 жылы оның құлаған бөлігі түгелдей бұзып алынып, орнына 1906 жылы жаңа кесене салынған. Жаңа құрылысты сол кездегі Ташкентишаны Сайд Бакханов қаржыландырған. Кейінгі салынған кесене алғашқысына ұқсамайды. Қасбеті Айша бибі кесенесіне ұқсас болғанымен, кірпіштерінің өрнектеліп қалануы жағынан Бұхарадағы ортағасырлық Исмаил күмбезіне еліктеушілік байқалады. Әулие-ата күмбезі төрт бұрышты, ортаңғы кең бөлмеден және үш кіші бөліктен тұрады. Орталық бөлменің төбесі киіз үйге ұқсатылып жабылған. Артқы жағында екі мұнарасы бар. Кесененің қасбеті оңтүстікке қараған, ал оның ішіндегі қабір оңт-тен солт-ке қаратыла қойылған. Кірер есігі аркалы қуыспен безендірілген. Қабырғаларының ішкі жағы кесененің бұрынғы өз кірпіштерімен қаланып, сыртқы жағын қалауға жаңа кірпіш пайдаланылған.
Ежелгі қалалар тарихы» айдарына қазақ даласындағы өркениеттің ордасы болған көне қалалардың тарихы туралы жазбалар жарияланады. «Халық қазынасы» айдары бойынша, Қазақстандағы тарихи, мәдени ескерткіштер, қазақ халқының салт-дәстүрлері, қолөнер, қару-жарақтары туралы мағлұматтар бар. Сондағы аңызға құлақ асайық.
Ежелде Қарахан атты батыр болған деседі. Ол Айша бибіге ғашық болады. Бірақ Айша бибінің әкесі мен Қарахан батыр бір-біріне жау болатын. Бір күндерде Қарахан Айша бибінің әкесінің ауылын шауып, Айша бибіні алып қашпақшы болады. Қарахан Айша бибіні алып қашып бара жатқанда әкесі жендеттерін жіберіп екеуін өлтіртпек болады.
Елінен ұзатылып Қараханмен бірге қашып бара жатқан Айша бала кезінен өскен жері Аса өзеніне бір шомылмақ бо­лып суға түседі. Осы кезде қыздың әкесі жіберген жендеттер Айшаның сәукелесіне жылан салып жібереді. Суға шомылып көңілі шаттанған Айша сәукелесін киген кезде жылан шағып, есінен танып, әлсірей бастайды. Осы сәтте Қарахан есінен танған Айшаны көтеріп алып, молдаға апарып, неке қиғыздырады.
Сол Айша бибінің қайтыс болған жеріне мазар тұрғызып, қасына өзі де бір орын қалдыртады.

Содан кейін-ақ Қарахан ақ сәлде, ақ жидемен жүріп, көз жұмар шағына дейін Айша бибі мазарын күзетіп, өмірін сонда өткізген деседі.
Қараханның осындай іс-әрекетіне қарай ел оны әулие деседі. Сол жерді ел «Әулиеата» атап кетіпті.

Материалды дайындау кезінде интернет ашық саттарынан алынған материалдар колданылған.

Недавно я писала пост о казахском обряде «Тусау кесер» и том, что нас скоро ожидает сие мероприятие.  Начну с того, что этот праздник мы решили сделать на день рождений, потому что наш малыш уже уверенно ходит.

Сейчас актуально праздновать  на широкую ногу в ресторанах, с аниматорами, фотографами и пресс-стеной, но мы отметили  скромно, дома с родными. Дело даже не в лишних расходах (хотя весомый аргумент), а в необходимости такого масштаба. Друзья, которые прошли через это твердо сказали, что это того не стоит, ребенок просто напугается всего и будет капризничать, таким образом, на семейном совете было решено праздновать дома.

Оформлением я занималась сама. Сделала импровизированный candy bar, пресс-стену, единичку, даже детский уголок сделала, накупила раскрасок, карандашей, всего по мелочи, чтобы дети сами себя заняли, ну а фотографом была моя сестренка.

За качество фото прошу прощения, не все снимку у меня есть, а те, что есть сняты на телефон.

Must have любого детского дня рождения. По крайней мере, первого

1. Единичка.

Полистав просторы интернета, в частности инстаграма, можно выбрать циферку на «любой вкус», цвет, оформление. Цена данного удовольствия от 6 тыс.тг (если найдете), аренда от 4 тыс.тг. Я думала купить такую вещь, ведь как день рождений без такой красоты. Но посмотрев один урок на youtube.com мне было жаль выкидывать на ветер такие деньги, ведь это можно сделать самому.

Итог: потратив пару ночей, моя единичка была готова.  Все, что вам нужно это гофрированная бумага, клей и картон. Высота 82 см. Вы можете выбрать любую другую.

2. Пресс-стена

Я купила что-то вроде ватмана и просто по кругу прицепила фотографии. Со дня рождения по сегодняшний день. Растяжку я сделала из готового шаблона на очень интересном сайте, там есть много всего полезного, немного подкорректировала и распечатала, в итоге получилось так.

3. Торт.

Какой же день рождений без торта. Помимо домашних тортов, мы заказали, символически торт в одной хорошей кондитерской в Караганде.

4. Candy bar.

Снова импровизация. Я накупила всяких сладостей. Напитки кстати я тоже оформила по шаблону. Еще на стол поставила альбом для малышей, который заполняют с рождения и из простого альбома сделала книгу пожеланий.

Детям вроде понравилось.

Ну и конечно  же самое главное, это сам обряд. Путы перерезал наш друг Жомарт, сказав пару напутствующих слов, пустил малыша. На выбор мы поставили деньги, книгу, ручку и кнут (зачем не знаю). Мы забыли продумать заранее, что положить, поэтому пришлось на месте быстро соображать. Наш малыш долго думал, что выбрать, протягивал ручки то к деньгам, то к книге. В итоге выбрал книгу, и то, потому что там внутри был телефон (это я растерялась и не знала куда его деть и нечаянно положила туда), а он у нас фанат мобильников (потому что мы не даем ему технику вообще) и видимо потянулся из-за этого, а может и вправду выбрал книгу. Выбрал книгу Роджера Сайпа "Развитие мозга".

А вы присутствовали/организовывали годик малышу?  Что я пропустила?

Наверное, каждый, у кого есть маленький ребенок, который только-только начинает делать свои первые шаги, сталкивался с таким замечательным казахским обрядом под названием «Тусау Кесер» - разрезание пут на ногах, символизирующее начало нового этапа в жизни ребенка – умение ходить, познавать мир.

Эту тему я подняла не случайно, нас скоро ожидает это счастливое событие. Хотелось бы рассказать о нем немного.

Обычно ребенок начинает уверенно ходить около года, некоторые дети раньше, некоторые позже, но я заметила, что все родители делают этот обряд к первому дню рождению, одним выстрелом двух зайцев, и обряд, и день рождения. Мы не исключение.

Наши предки были уверены, если не провести этот ритуал, то ребенок будет часто спотыкаться, будет неуверенным и неуклюжим.

Для проведения «тусау кесу»  готовят пестрый жгутик – «ала жiп», переплетенный из нескольких шерстяных ниток разных ярких цветов, имеющий размер приблизительно 50-60 см. Этот жгутик называют «тусау» – путы. Цвет ниток состоит из трех цветов: белый – символ чистоты, зеленый – здоровье и долголетие и красный – символ достатка. В старину «ала жiп» делали из нитей белого и черного цветов, символизирующих философию и реальности мира – добро и зло, свет и тьму, тепло и холод.

Мы купили готовые нитки бело-черно-красного цвета. Стоят они сейчас 200 тг и белую дорожку с надписью «Тусау кесу» за 1200 тг .

Среди приглашенных гостей выбирается самый почетный – молодой, здоровый, красивый, энергичный и уважаемый человек, которому доверяется перерезать путы новыми ножницами. Малыш делает первые шаги, и взрослые осыпают всех праздничным «шашу» из сладостей и монет.

Считается, что темперамент перерезавшего путы человека передается малышу, поэтому мы выбрали нашего друга, который послужит примером нашего малыша. А дальше родители вручают подарок для человека, перерезавшего пути.

При проведении ритуала около ножек ребенка кладут какие-нибудь предметы – глобус, книгу, деньги, музыкальные инструменты и тд на фантазию родителей. Это своеобразный «тест» для малыша – что он возьмет в руки, с тем предметом будет связана его профессия.

Вышеописанная информация частично взята с просторов Интернета.

После проведения нашего обряда я расскажу все более подробнее.

Единственное, что мы уже подготовили это дорожка, путы, выбрали человека, который будет перерезать путы, приготовили малышу национальный костюм и пока все на этом.

Расскажите, кто уже сталкивался с таким обрядом?  Что как проходит? Что мы еще упустили? Какие предметы вы дали на выбор малышу?

Ер кісінің бағы мен бақытының айқын белгілерінің бірі - алған жарының жақсы болуы. Ізгі әйел - күйеуінің жердегі жұмағындай. Қазақы нақылдарда да жақсы әйелдің сипаттары көп айтылған. Әйгілі Әнет абыз әйелді жеті қазынаның бірі ғана емес, біріншісі болуға тиіс екенін бекер талап етпесе керек. Сүйінбай ақын: "Жақсы әйел әмме жұрттың анасындай" деп әйел затына айрықша баға берген. Томпаңдап жүріп қонақ күтуді күш санамайтын момын қыз-келіншектерді "Жақсы болса алғаның, қоғамды болар жан-жағың" деп сипаттаған термешілер де болды.

Әрине, бұл айтылғандардың бәрі ойдан құрастырылған, бос қиялдан туған өлшемдер емес. Бәрі де асыл дініміз Исламнан қайнап шығып жатқан өмірлік қағидалар еді. Сондықтан шариғат тұрғысынан ізгі әйелдің сипаты қандай деген сауалға жауап іздеп көрелік.

Асыл дініміздің талабы бойынша ізгі әйелдің иманы терең, құшылығы мол болады. Ол өзінің ар намысын, киген киімін, жаны мен тәнін кірден, күнәдан, қиянаттан таза ұстайды. Сондай-ақ ақ некелі жұбайының мал-мүлкін, жар төсегін, бала-шағасын көзінің қарашығындай сақтайды. Ол күйеуімен, туған туыстарымен, көрші-қолаңдарымен қарым-қатынасын барынша көркем мәмілемен атқарады. Өзінің жеке мемлекетіндей немесе шағын патшалығындай болған шаңырағын таза, ұқыпты, жинақы ұстайды. Әйелдің ерлерге қарағанда көп уақыты үйінде өтеді. Сондықтан адам бойындағы жүректің орны қандай болса, үйдегі әйелдің рөлі де сондай. Хадисте айтылғандай "Жүрек жақсы болса, бүкіл дене жақсы болады. Жүрек бүлінсе, бар дене де бұзылады." Міне осы қағиданы әйелге де қатысты айтуға болады. Әйел жақсы болса бүкіл үй жақсы, жаман болса бүкіл үй де сондай.

Әйел үшін көше кезіп, бала-шағаның нәпақасын табу міндет емес. Оның бар жұмысы күйеудің тапқанын құрап, ұқсатып, берекесін келтіріп отыру. Шындығында әйел заты күйеуінің өміріне шырақ, көңіліне тұрақ. Бала-шағаның үйдегі таяныш, сүйеніші де көбінесе әйел. Ізгі йел күйеуімен қасиетті Құранда айтылғандай,өзара түсіністік пен толық бағынумен қарым-қатынас жасайды. Күйеуі күнәлі іске бұйырмаса болғаны. Балаларды ізгілікке, туралыққа, әділдікке, қысқасы имандылыққа тәрбиелеу арқылы бүкіл қоғамды жақсартуға мол үлес қосатын да сол ізгі әйел.

Жақсы әйел күйеуінің жүгін ауырлатпайды, керісінше жеңілдетеді. Өзіне қараған көзін қуандырады, шақырса қасына барады. Бұл айтылған сипаттар иманды, діндар әйелдердің бойынан табылады. Сондықтан ардақты пайғамбарымыз жар таңдайтын ер азаматтарға діндар әйелді іздеуді кеңес еткен. Діндарлықты байлығынан да, сұлулығынан да, тектілігінен де артық қойған.

Ізгі әйелдер қатарынан табылғысы келген қыз-келіншектер үлгіні кімнен алады. Әрісі ардақты пайғамбарымызға өмірлік серік болған Хадиша, Айша, Умму Сәлама секілді аналарымыздан, берісі ұлт перзенттерін бауырына басып өсірген Зере, Айғаным, Ұлжан секілді әйгілі аналардан алады. Пайғамбарымыздаң сүйікті қызы Фатима бұл дүние түгіл мәңгілік ақырет әлемінің ең мәртебелі әйелдерінің бірі дәрежесіне көтерілген болатын. Мейірімділік, қанағатшылдық, тазалық, пәктік, сабыр тәуекел сияқты көркем мінездің қай қайсысын болса да осынау ізгі әйелдер сүрген өмірімен, басқан ізімен үлгі етіп кетті.

Алладан алғашқы аяттар түсіп, елшілік міндет жүктеле бастағанда, сүйікті пайғамбарымыздың қасынан табылып, Оның мұң-мұқтажына ортақ болған Хадиша анамыз еді. Мұсылмандықты да ол артық сөзге келместен бірден қабылдады. Ал Айша анамыз ерекше зеректігімен, терең парасатымен, мол білімімен мұсылман әйелдеріне өшпес өнеге болды. Тіпті бірде екі әлемнің сәруары Мұхаммед пайғамбарымыз:" Діндеріңнің жартысын мына Хумайрадан үйреніңдер" деп Айша анамызды меңзеген болатын.

Жинақтай келгенде ізгі әйел болу еңбексіз қол жететіндей оп-оңай шаруа емес. Алайда ізгілік сипатына ие болған салихалы әйелдердің екі дүниедеде баянды бақыт табатыны даусыз.

Бүркітті қазақ халқы өте ертеден бері қолға үйретіп, саятшылық жасап келген. Мысалы, 1269 жылы Италиядан шығып қазақ даласын көктей өтіп, Қарақорымдағы Құбылай ханның ордасына барған венециялық саятхатшы Марко Поло өзінің «Әлемдегі қилы оқиғалар» атты кітабында, «далалықтардың әр үйінде бір-бірден бүркіт бар, онымен аң аулайды, саятшылық жасап, бой сергітеді» деп жазады. Мұндағы дерек көзіне жүгінсек, далалықтар, яғни біздің ата-бабаларымыз осыдан сегіз ғасыр бұрын қолына қыран қондырып, саятшылық жасағанын аңғарамыз.

Қазақ құсбегілері бүркітін кез келген уақытта аңға салмайды, оның мезгілі арнаулы мезгілі болады. Сондай-ақ бапсыз құсты аңға салмайды. Егерде құс түз бүркіт болса оны алдымен қолға үйретеді.

Бүркітке қатысты атаулары

1. Бүркіттің басы мен  тұмсығына қатысты атаулар:

Бақабас

Жыланбас

Кекшілбас

Торсықшеке

Тобыршықшеке

Тереңқабық

Айқабақ

Иіржақ

Жыланезу

Қайырылғанезу

Қоңқы тұмсық

Көк тұмсық

Жұқа тұмсық

Қылыш тұмсық

Иір тұмсық

Шығыр тұмсық

Қысқа тұмсық

Құзғын тұмсық

Ержақты қыран

2. Бүркіттің көзіне қатысты атаулар:

Жайнаған көз

Шатынаған сары көз

Шырадай жанған көз

Тоғайлы көз

Қанды көз

Шүңірек көз

Қаракөз

Қысықкөз

Құмкөз

Дүзкөз

Жадағай көз

Қандықызыл көз

Ақшегір

Алтыншегір

Жезшегір

Көкшегір

Күрең шегір

Мыс шегір

Қаншегір

3. Бүркіттің қанат, құйрық, қауырсынына қатысты атаулар:

Қайқы қанат

Солқылдық қанат

Қарақанат

Жеңіл қағысты қанат

Аққанат

Салқықанат

Алақанат

Сөлбеңқанат

Құлашты қанат

Абдыра қанат

Дөңгелек қанат

Қияқ қанат

Құрт қанат

Көздей құйрық

Аққұйрық

Келте құйрық

Шолаң құйрық

Тарлан құйрық

Ұзын құйрық

Ағаш құйрық

Майысқақ құйрық

Қамыс құйрық

Сауысқан құйрық

Сұңқар құйрық

Ірі құйрық

Доғал қауырсын

Қайқы құйрық

Бүкір құйрық

Бір құйрық

Кір құйрық

Күрек құйрық

Қызыл тарлан

4. Бүркіттің саны, аяғы, тұяғы, табанына қатысты атаулар:

Сидасан

Серке сан

Шоқпар сан

Қатты сан

Домалақ сан

Түйірсан

Долана толарсақ

Жуан сіңір

Жуан аяқ

Үкі аяқ

Күшіген аяқ

Қисық аяқ

Ақ аяқ

Сұңқар аяқ

Көк аяқ

Тоғысай аяқ

Көк болатты саусақ

Бытығыр саусақ

Болат тұяқ

Үкі тұяқ

Ұзын тұяқ

Алғыр тұяқ

Қара табан

Бүршік табан

Ақ табан

Сартабан

Ұлар аяқ

Жазық тұяқ

5. Бүркіттің өңі-түсі және мамығына (жүніне) қатысты атаулар:

Қара ала

Сары ала

Ақала

Ала

Қарагер

Қоңыр

Көксұр

Құласұр

Қызғылт

Жирен ақиық

Қоңырала

Қара

Шұбар

Ақ

Кесек жүнді

Жапырақ жүнді

Ала жүнді

Тура жүнді

Қияқ жүнді

Қызыл балақ

Қанды қалақ

Қызыл шуда

6. Бүркіттің ұлы денесіне қатысты атаулар:

Ұзын құс

Кербез құс

Жапырық құс

Төртбақ құс

Домалақ құс

Қайқы төс құс

Жатаған құс

Шомбал құс

7. Бүркіттің мекені мен жалпы сипатына қатысты атаулар:

Алтайдың ақиығы

Қобданың қарагері

Нарынның сарысы

Сауырдың сарысы

Ақбұршақ

Сепелек сары

Мұзбалақ

Шегірпаян

Жанбауыр шөгіл

Мартығұлы қыран

Тақыртірнек

Қара балапан

Шомбыл сары

Көк сарша

Іш жарғыш

Жарық жемсау

Саршолақ

Кершолақ

Майқара

Кербез сары

Қарағайдың қызылы

Балақ сары

Түменнің сарысы

Ақкөз қоңырала

Сукөз қоңырала

Алдамбал қоңырала

Ұзын шуда

Үзбе шуда

Күйсіз  қоңыр

Көлкөз ұршықбас

Қойкөз қызыл

Жатаған сары

Жемайырғыш

Қашаған қара

Қобданың қандыкөзі

Құртырнақ

Шырғашыл

Шұбарбалақ

Жөлер

Туырдықтай сарыала тірнек

Майда қоңыр

Май қара

8. Бүркіт сөзіне қатысты антонимдық атаулар:

Қанаттылар ханы

Аспан перісі

Көк тәңірісі

Құс патшасы

Дала сермендесі

Тау тағысы

Қыран

Қолбала

Түз құсы

9. Бүркіттің жасына қатысты атаулар:

Бірінші нұсқа

1 жас – балапан

2 жас – тірнек

3 жас – тастүлек

4 жас – ана

5 жас – қана

6 жас – жаңа

7 жас – құм түлек

8 жас – сұм түлек

9 жас – қоңыр түлек

10 жас – кәрі түлек

11 жас – ақ түлек

12 жас – ақырғы түлек

Екінші нұсқа

1 жас – балапан

2 жас – хан түбіт

3 жас – тірнек

4 жас – тастүлек

5 жас – мұзбалақ

6 жас – көк түбіт

7 жас – қана

8 жас – жаңа

9 жас – май түбіт

10 жас – барқын

11 жас –баршын

12 жас – шөгіл

Үшінші нұсқа

1 жас – бала

2 жас - қантүбіт

3 жас – тірнек

4 жас - тастүлек

5 жас – мұзбалақ

6 жас - көк түбіт (бозым)

7 жас – қана

8 жас – жаңа

9 жас – оба (обамен үш жыл жүреді)

12 жас - қутүлек. (қутүлекпен үш жыл жүреді).

15 жас – сұмтүлек. (сұмтүлекпен бес жыл жүреді)

20 жастан асқан бүркітті  «Мола» деп атайды.

Бүркіттің жабдықтары

Томаға. Бүркіттің екі жанарын жауып тұратын, дулыға тәрізді жабдық. Егер бұл зат болмаса, бүркітті алып жүру қолайсыздық тудырады. Кез-келген аңға ұмсынып мазасы кетеді. Томағаны былғары немесе жұмсақ көн теріден жасайды. Терінің майда бетін ішіне келтіріп, тігісін сыртына қаратады. Бүркіттің көзінің тұсын сыртына қарай томпитып, саңылау жасайды. Құстың тұмсығы үстінен ойынды шығарылып, астына тамақбау тағылады. Томағаның төбесіне ілмек айдар кигізіліп, шешкен кезде құсбегі саусағын іліп ұстайтындай оңтайлы жасалады. Төбесіне әшекей күміс құйма орнатылады. Ең бастысы томаға құстың көзі-басын қажамайтын болуы керек. Аңға жібергенде немесе қайыруда отырған кезде томағасын алады.

Аяқбау. Бұл бүркітті тұғырда отырғанда байлап қою үшін арналған құрал. Құстың үлкен-кішілігі мен түрлеріне байланысты балақбау, шолақ аяқбау, тобыпшық, шыжым т.б. түрі мен атаулары бар. Аяқбау құстың екі жіліншігіне байланып, балағын қыспай еркін айналып тұрады. Жұмсақ теріден жасалады. Аяқбауға ұзындығы 1 – 1,5 қарыс жіңішке қайысбау жалғанады. Аңға жібергенде құстың аяқбауын алмайды.

Тұғыр. Бүркіт отыруға арналған жабдық. Биіктігі құс үстіне отырғанда шалғысы жерге тимей тұратындай болуы керек. Тұғырдың 3-4 сирағы болады. Ол тұғырдың орнықты тұруына қолай тудырады. Тұғырдың үстіндетекше табан немесе құсқонары болады. Текше табанды құстың тұяғы білемдей ұстап отырады. Кейбір құсбегілер дәулетіне қарай тұғырды алтын немесе күміспен қаптайды. Құс әбден қартайғанда тұғырда отырып, құлап қала береді. Қазақ құсбегілері: «Тұғырдан әл тайған жоқ» дейтін тәмсілді осындай күйге қатысты айтады.

Саптыаяқ. Бүркітке жем салып беретін ыдыс. Бұл қарағай, терек, қайың сияқты қатты ағаштардың тошынан ойып жасалады. Оны берік болуы үшін малдың майына қайнатады. Сабына қайыс бүлдіргі тағады. Сыйымдылығы 1,5-2,5 литрдей болады.

Шырға. Құсты аңға түсуге баулитын құрал. Бұл аңның бейнесі стилінде жасалады. Оның тұлып, кеп, далбай т.б. атаулары бар. Мысалы, түлкінің терісін бітеу сойып, ішіне шөп тығып, тірі түлкіге ұқсатқан түрін кеп дейді. Шырғаны шыжым бауға орап алып жүреді. Оны сүйретіп жүріп құсты баулиды. Ал, уақыт өте келе жас құсты аузы байланған тірі аңға салып баулиды. Оны тірі шырға дейді. Ұшып кетіп адасқан құсты қайтару үшін де шырғаны пайдаланады.

Түтік. Бүркітті қайырып баптаған кезде пайдаланатын құрал. Бұл ұсақ малдың немесе үлкен құстардың (тырна, қарақұс т.б.) жіліншігінен жасалады. Кейде өзегі бар жіңішке түтік ағашты да пайдаланады. Ұзындығы – 30 см шамасында. Түтіктің екі басын тұжырып, сыртын егеп, майдалап, өңдейді. Өзегін жұмсақ сыбызғы өзегі тәрізді етіп жасайды. Түтікті пайдаланып семіз құстың ішін шаю, салқындату, ішін тазалауға, саңғытуға қолай туғызады. Ол үшін түтіктің бір басын бүркіттің өңешінен жемсауына қарай жүгіртіп, екінші сыртында тұрған басынан салық су немесе қара шай құйып құстың ішін шаяды.

Аяққап. Суық күндері немесе қарлы сонарда бүркіттің саусақ-тұяқтарын мұздап, үсіп қалудан сақтйатын һәм аңның жұмсақ терісінен тігілген жабдық. Әрі әккі аңдардың бүркіттің тырнағын шайнап тастауынан да қорғайды. Аяққапты көбінесе қолбала құсқа алғашқы жылы кигізіп баулиды. Аяққапты төрт саусаққа бірдей етіп, кейде жеке-жеке әрбір саусаққа арнап, қолғап сияқты тігеді.

Иыққап. Бүркіттің екі иығын басып арқасын орай байлап қоятын құрал. Бұл жабдық бүркіттің топшысын суықтан қорғайды. Топшысы тоңазыған құс аңға түскенде әлсіздік танытады. Тіпті «құрт қанат» дейтін дертке шалдығуы да мүмкін. Суық өңірдің құсбегілері иыққапты киізден тігіп, қалың матамен тыстап, түрлі ою-өрнекпен әшекелейді. Оны пішініне қарай: жауырынтақ, иыққап, жабасалма, қосақтаулы қап т.б. түрге бөледі.

Таңдай ағаш. Бүркітті үздіксіз піштактай беруден (дауыс шығарудан) сақтайтын құрал. Кәнігі аңшылар бүркіттің дауысын естіп аң қашып кетпес үшін бүркіттің таңдайына ағаш салып алып жүреді. Оны таңдай ағашдейді. Бұл құрал құстың тұмсығымен мөлшерлес ағаштан жонып жасалады. Ұшына ноқта бау тағылған қалақ тәрізді болып келеді. Таңдай ағашпен құсбегілер құстың таңдайын басып, ноқталығын тұмсығына кигізіп қояды. Бүркіт дауыс шығара алмай тыныш отырады.

Құндақ. Бүркіттің денесі толық сиятындай етіп жасалған құндақ бесік. Оны талдан иіп астау тәрізді топсалы етіп жасайды. Ішіне киіз төсейді. Құсты орап тастау үшін тартпа баулары болады. Ол құсты тоңып қалудан әрі қанат шалғыларының зақымдануынан сақтайды. Алысқа сапар шеккенде бүркітшілер құсын бала сияқты құндаққа бөлеп алып жүреді.

Биялай. Бүркітші оң қолына киетін, жеңі шынтаққа дейін жалғасқан, берік теріден жасалған қолғаптың түрі. Биялайдың ұзындығы 50 см, ал кеңдігі ішіне қысқы киімнің жеңі сыйып кең болуы шарт. Оны түйе, өгіз, тау ешкінің қалың мойын терісінен жасайды. Терінің түкті бетін ішіне қаратып, әрі қалың киізбен қоса астарлайды. Құсбегі құсын биялай киген соң барып қолына қондырады. Асау құс биялайды қысып ұстағанда өткір тырнағы өтіп кетпеуі қажет. Биялай жақсы болса құс орнықты отырады.

Балдақ. Құсты аттың үстінде алып жүргенде қол талып шаршамас үшін қолданатын құрал. Ұзындығы 2-3 қарыс, айыр ағаш таңдап алынады. Айыр ашасы биялай киген қол толық сыйып тұратындай кеңдеу келеді. Қолды ұстайтын ашаны жұмсақтап төсеніш салады. Оны кепіл деп атайды. Тау текенің мүйізін иіп жасаған мүйіз балдақтарда кездеседі. Балдаққа әртүрлі өрнек салып әшекейлейді. Балдақтың екінші басы доғал болып келеді. Оған қайыс бүлдіргі орнатып, ердің оң қапталына байланады. Құсбегі биялайын киіп, оған құсын отырғызып, атына мініп, құс отырған қолын ердің қапталындағы балдаққа салып аңға шығады.

Қатыр. Құс аңға түскен сәтте, ірі аң құсты жарақаттап тастамас үшін тез өлтіруге көмектесетін құрал. Оны қарақұйрық, жирен, бөкен тәрізді қоңыр аңдардың мүйізінен үшкірлеп жасап, сабына бүлдіргі тағып алып жүреді. Құс аңды ілген сәтте артынан тез жеткен иесі осы үшкіл құралды аңның құлағына бойлата сұғып жібереді.

Жемқалта. Аңға алып шыққан бүркітке жем беру үшін ішіне ет салып алып жүретін дорба. Көлемі 20х25 см. Сәндік үшін оюлап, кестелеп қояды. Егер де құс аңға түспей айнып кеткен жағдайда жемқалтадағы етті көрсетіп шақырып алады. Жемқалтаның іші таза болуы керек. Құсбегілер қалтаға түлкі немесе қоянның дәмді сан етін салып жүретіндіктен кейде «құнарқалта» деп де атайды.

Жеңсебұрау. Аңшылар бүркіттен қашып таяз інге кіріп кеткен түлкі, қарсақ, мәлін сияқты аңдарды жеңсебұрауды пайдаланып іннен алып шығады. Жеңсебұрау айыр ағаштан жасалады. Оны інге жүгіртіп, ішіндегі аңның денесіне тигенде бұрайды. Бұралған айыр ағашқа аңның жүні байланып, сыртқа қарай тартқанда бірге сүйреліп шығады.

Материалды дайындау кезінде интернеттің ашық көздерден алынған ақпарат пайдаланылды.

1. Егер ұлдар әкесінің жолын қумаса, інілері ағасының сөзін тыңдамаса, күйеуінің әйеліне сенімі болмаса, әйелі күйеуін жүре тыңдаса, енелері келіндерін ұнатпаса, келіндер енелерін құрмет тұтпаса, ұлы адамдар қорғансызға пана болмаса, пақырлар даналар сөзін құптамаса, басшылар қызметкерлерінің жүрегіне жол таппаса, айналасындағы адамдарды соңынан ерте алмаса, игілікті басқа жандардан мол игеріп, байыған адамдар басқалардың да баюына көмектесіп, қол ұшын бермесе, басқа халықтың әдет-ғұрпы мен заңына, ақыл-парасаты мен адамгершілігіне менмендікпен қараса, мемлекет тәртібін мойындамаса, ондай елде ұрылар мен суайттар, қылмыскерлер мен басқа да бұзық жолға түскендер оз отанының басына қара түнек орнатады. Басқаша айтқанда, ол елдің байлығы ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетеді, жылқылары мен табындарының тыныштығы бұзылады, жорыққа мінген аттары зорығып өледі, сөйтіп бүкіл халық түкке тұрмайтын дәрменсіз бейшараға айналады.

Он посмотрел программу "Время", прочитал "Коммерсант",
Он ужаснулся и печально сказал:
"Водить вас надо по пустыне лет еще пятьдесят,
Пока не вымрут все, кто голосовал".

Тимур Шаов. О народной любви.

В предыдущей статье "Тектоническое оружие: миф или реальность" остались без ответа вопросы: при чем тут "внезапно" вспыхнувший конфликт с Турцией? И на какое господство Путина через противостояние в холодной войне намекает Стив Левайн?

Начать, пожалуй, стоит с упоминания о существующей у России собственной скрытой геополитической стратегии, от основателя которой Александра Дугина, после изрядной доли критики как внутри страны, так и за рубежом, кремлевские стратеги в последнее время открещиваются, но по существу его лекции о геополитике для российской правящей элиты в МГУ, а для генералитета - в Академии Генштаба РФ, легли в основу внешней и внутренней политики России.

Имперская евразийская теория Дугина затрагивающая Ближний Восток, стали фундаментом для создания Путиным "многополярного мира". Это план включает раздел Сирии, как часть общей концепции переформатирования Исламского мира, где главная ставка сделана на шиитский Иран с созданием небольшого алавитского анклава, где будет править Асад подкрепленный российской авиацией, сирийского Курдистана (создав проблему Турции), а центр страны планируется передать умеренной оппозиции, создав буферную зону с "ДАИШ".

Тем самым будет сформировано очередное временное квази-государство, с прицелом на создание будущей империи - Pax Persica, куда планируется передать и часть государств Средней Азии и Казахстана.

Кроме того, по мысли Дугина, приданием Ирану статуса Среднеазитской Империи как южного полюса Евразийской, Россия моментально бы достигла той стратегической цели по выходу к теплым морям, к которой она продвигалась ("неверными путями") веками, и отсутствие этого выхода "был главной козырной картой атлантистской геополитики еще со времен колониальной Англии". Отмечается, что все предыдущие попытки выхода в Средиземноморье через Босфор и Дарданеллы были продиктованы стремлением соучаствовать в политическом устройстве стран восточно-средиземноморского побережья, и легко пресекались английской короной, сохранявшей контроль над Гибралтаром. Предусматривалось, что включение иранского геополитического влияния одновременно "лишит содержания видимость столкновения между "исламом и православием".

Еще тогда, в 2000-е годы, в случае начала активной фазы этого проекта, "верным путем" им считалось "необходимость навязывания Турции роли "козла отпущения" и игнорирование в расчетах ее интересов на Кавказе и в Средней Азии. Предполагалось "акцентировать поддержку курдского сепаратизма в самой Турции, а также автономистские требования турецких армян", в целях исключить "светско-атлантическое" влияние Турции на этносы территориально прилегающие к Ирану. В качестве одной из мер, предлагаемой Дугиным, предполагалась развернуть Турцию к Багдаду, Дамаску и Эр-Рияду, в направлении стран арабского мира, либо "провоцировать проиранских фундаменталистов в самой Турции на кардинальное изменение геополитического курса и на вхождение в дальней перспективе в Среднеазиатский блок под антиатлантистским и евразийским знаком".

Кроме "обоснованной" Дугиным стратегии создания "Среднеазиатской Империи" и чисто прагматических целей по выходу к теплым морям, существуют и некие эсхатологические цели во внезапном вторжении в Сирию. Они изложены американским историком Маршаллом По в 2001 году в статье "Изобретение концепции "Москва — Третий Рим", в которой отслеживается развитие этой идеи от первых упоминаний в письмах псковского монаха Филофея в XVI веке до ее современного восприятия как некоей доктрины в поворотном моменте в истории России. По этой доктрине захват греческой империи мусульманами означал не просто перемещение Рима в Россию, но и основание для политики экспансионизма Петра и Екатерины, а в царствование Александра III новый император превозносился защитником славян, продолжателем дел Константина и правителем Третьего Рима.

После демонстрации "кузькиной матери". Тот же стол, и то же место. Зал Генеральной Ассамблеи ООН.

Более полное понимание реализации этой философской доктрины в современных условиях раскрывает Нина Хрущева, правнучка Никиты Хрущева, декан факультета "Международные отношения" Университета New School в Нью-Йорке, старший научный сотрудник Института мировой политики. По ее мнению, которое она излагает в американском издании Quartz, все дело в том, что Путин считает себя наследником византийских императоров и уверовал в свое сакральное предназначение. Масштабные имперские амбиции российского лидера простираются от Москвы до Крыма, от Санкт-Петербурга до древнего сирийского города Пальмира, в мечтах о новой Восточно-христианской империи, и 90% россиян аплодируют его обширным, имперским устремлениям.

Сбитый Турцией российский бомбардировщик выявил напряженность между Путиным и турецким султаном, президентом Реджепом Тайипом Эрдоганом. Бомбежки Россией сирийских туркоманов, несправедливо, по мнению турецкого лидера, разделенных границей между Сирией и Турцией еще в Первую мировую, вызвало у правительства Эрдогана "решительное осуждение варварских атак". По разному они относятся и президенту Башару Асаду, свержения которого добивается Турция, тогда как целью российской интервенции была не только борьба с ДАИШ, но и сохранение режима Асада, являющегося ключевым союзником Путина в регионе. Будучи на противоположных сторонах этой "гибридной войны", президенты России и Турции преподносят этот конфликт как противостояние христианства и ислама – популярный аргумент для националистически настроенного общества в обеих странах. И хотя некоторые западные аналитики осудили действия Эрдогана как воспрепятствование "операции Москвы против исламских радикалов", большинство утверждает, что стоят на одной позиции с Турцией в рамках общих усилий по свержению Асада. Решение Путина поднять ставки в конфронтации обещанием ввести санкции на импорт турецких продуктов и расследованием бизнеса турецких компаний было подвергнуто критике как вредное для собственной экономики его страны. Тем не менее, мало кто обратил внимание на настоящие – экзистенциальные, традиционные причины стоящие за эскалацией: исторический конфликт между византийцами и турками, объясняет автор статьи.

Краткий экскурс в историю, который приводит Хрущева выявляет истоки этого противостояния. Восточная Римская империя - известная также как Византия была покорена османами (захватившая обширные территории, включая современную Турцию) в 1453 году. Ее столица, Константинополь, известная как Второй Рим, после падения первого Рима под натиском германских племен в четвертом веке, - была переименована в Стамбул.

Москва тогда надела на себя мантию спасительницы христианской православной веры, объявив себя Третьим Римом. Даже до нынешней экспансии, Путин позиционировал себя как наследник византийских императоров, призванного, чтобы противостоять разрушениям  фундаменталисткого Ислама и распаду Католического и Протестантского Запада.

Не стоит никогда забывать, пишет Хрущева, что после того, как пришел крах коммунизму в 1991 году, и Россия утвердилась в качестве члена глобальных институтов, таких как G8 и ВТО, и подписала ряд международных соглашений, таких как Киотский протокол и Конвенцию о запрещении химического оружия; в марте 2014 года, после аннексии Крыма, Путин заявил, что его Россия рассматривает истоки своего происхождения глубоко в христианской истории. Он провозгласил борьбу за Крым, как за российскую Храмовую гору, собственный Иерусалим, колыбель русской цивилизации и ее православного руководства в более широком мире.

Создание памятника Владимиру Великому.

В 988 году князь киевский Владимир Великий, тезка Путина (и удобная историческая параллель) привел Россию, в то время известную как Киевскую Русь, к христианству. Это всеобщее крещение возвысило престиж Владимира, обеспечив консолидацию России на территории от Черного моря до Балтики. Смело отражая вторжения с Востока и Запада, по легенде, он освободил Крымский город Херсонес от татар. Кроме того, как новоиспеченный христианин, он женился на Анне, византийской принцессе, оттесненной на задний план французскими и немецкими королями.

После распада Византии, другая византийская царевна София Палеолог в 1472 году выходит замуж за Ивана III, также "Великом", тем самым обеспечив России статус Третьего Рима.  Все эти "Великие" хорошо вписываются в наследие Владимира Путина. Его отчество, начинающееся на "В.", часто обыгрывают в Москве как "Великого".

Философия этих грандиозных устремлений впечатляет. Путин следует Евразийским аргументам популистских религиозных философов Николая Бердяева и Ивана Ильина, ссыльных антикоммунистов 1930-х годов. Он также был поклонником писателя-диссидента Александра Солженицына, который, хотя и был отправлен коммунистическим режимом в Архипелаг ГУЛАГ,  тем не менее, был сторонником русского национализма как объединителя панславянского мира, в том числе Украины и других православных территорий.

Эта идея великого российского возрождения через активацию православного духа позволяет Путину зачислить еще одну Великую в пантеон его предшественников - Екатерину. В 1772 она отправила военный корабль к берегам Ливана и Сирии, чтобы помочь местным жителям в отражении Османской империи. Эта экспедиция, именуемая греческим проектом, завершилась два года спустя, когда Императрица оставила этот регион, удовлетворенная турецкими концессиями в Крыме. Путин - горячий поклонник Екатерины, однажды заметил, что она была даже "более эффективным правителем, чем Петр Первый, — кровищи меньше, а дел больше … При Екатерине II Россия больше всего земель приобрела".

В сегодняшнем перетягивании Крыма между Украиной и Россией, и напряженными отношениями в Сирии между Россией, Турцией, и Западом, эта философия экспансионизма Екатерины лучше всего объясняет мировоззрение Путина. Он сам из Санкт-Петербурга (советского Ленинграда), города, ставшего известного в правление Екатерины как "Северная Пальмира", альтер-эго древней Пальмиры в Сирии, центре благополучия и образца архитектуры третьего века.

Сегодня, архитектурные сокровища Пальмиры — ее известная Триумфальная арка, греко-римский Храм Баалшамина, античный город эллинов Дура Европос (где расположена самая старая христианская церковь), и другие бесценные древние памятники — были разрушены или повреждены ДАИШ. Эти разрушения глубоко беспокоят россиян, поскольку они посягает на их христианскую миссию. Конечно, существуют давнишние политические связи между Москвой и Дамаском, но все же именно вера алавитов как шиитское течение мусульманской веры, вдохновляет Кремль на его защиту. Содержание в ней элементов христианства восхваляется российской Православной Христианской Церковью, провозглашая следующую декларацию: "Борьба с терроризмом – это священная битва, и сегодня наша страна, вероятно, самая активная сила в мире, которая с ним борется.."

Антиохия в Древней Сирии воспринимается как "святая земля, наша православная земля", где  в 100-х годах последователи Христа впервые стали "христианами". Сегодня Антиохия это город на далеком юге Турции, переименован в Антакию, который Сирией по-прежнему признается своим ( он непосредственно примыкает к области близ Латакии, основного порта Сирии, подконтрольной алавитам .) Таким образом, нынешняя ситуация с Турцией оформленная в большей степени в цивилизационной и имперской терминологии, представляется как противостояние Османского султана Реджепа против Византийского императора Владимира.

Некоторые наблюдатели отмечают, что несмотря на грандиозность планов Путина, он, возможно, переоценил свои возможности. В Украине, в Сирии, и в настоящее время с Турцией, "Россия не может управлять одновременно несколькими конфликтами с его наиболее важными соседями, особенно учитывая внутреннее недовольство мерами жесткой экономии, которое кажется, растет," приводит автор недавние слова Леонида Бершидского.

Возможно, но предусмотрительность никогда не была нашей сильной стороной; мы, кажется, всегда возвращаемся к старому-патриотизму и воинственности против всех как пути вперед. В глазах Путина, Россия не является страной с падением экономики из-за западных санкций, введенных за анексию Крыма; это великий потомок могущественной империи, защитник веры для всех разделяющих это христианское мировоззрение, для большинства российского народа, объясняет Нина Хрущева.

Дама с Единорогом - Екатерина II с ее шуваловской пушкой Единорогом, трансформировалась в современную Россию с ее атомным оружием, вновь ввязалась в противостояние с Турцией, в расчете на строительство новой Среднеазиатской Империи - Восточно-Христианской Византии.

Чем оно закончится? Антон Чехов как-то писал:"Нельзя ставить на сцене заряженное ружье, если никто не имеет в виду выстрелить из него". Надеюсь он ошибался.

Недавно мне на глаза попалось одно видео: карагандинское юмористическое трио «ИП Сакена Газизовича» выступает в популярном российском шоу «Comedy Баттл. Последний сезон». Кстати, это еще одни казахстанцы, покорившие другие страны!

Шутят ребята в «национальном» стиле: о своем, "о казахском". Хм… почему бы и нет? Кавказские юмористы ведь тоже «о себе, любимых» шутят, и ничего – другим народам смешно! Хотя, если честно, «кавказская тема» уже изрядно поднадоела…

А вот казахов на российском ТВ поменьше будет – они еще «не примелькались». Кто знает, возможно, именно казахи зададут новый, «восточный», тренд в юморе?

Тем интереснее было наблюдать за выступлением этих трех карагандинцев в «Comedy Баттл». Кто не знает, победитель этого шоу становится резидентом «Comedy Club».

Но… Главное «в таких делах» все-таки не национальность, главное – юмор…

Вот «то самое» видео («ИП Сакена Газизовича», второй этап «Comedy Баттл»):

О чем эта миниатюра? Об истории Казахстана. Такая юмористическая интерпретация самоотверженной борьбы казахского народа с джунгарским нашествием. Из разряда «А мало кто знает…».

Ребята «как бы намекают», что казахи – красивая нация. Потому что все «некрасивые казахи» погибли на войне с джунгарами… Эдакий холокост по beauty-признаку. Хорошо еще, что парни о Великой Отечественной не шутят… Пока не шутят…

Этично ли это? А главное – смешно ли это?

Примечание: ребята из трио «ИП Сакена Газизовича» до финала шоу «Comedy Баттл» не дошли.

Изображение с сайта USPTO

Представьте себе ситуацию: допустим, вы начали изготовление, а затем начали продажи своего продукта за пределами Казахстана, или планируете сделать это в будущем. Дела у вас идут хорошо. Заказы устойчивы, интерес к продукту востребован, и вы видите спрос на него на других рынках. Но, когда вы будете готовы выйти на один из этих рынков, вы  можете обнаружить, что уже кто-то зарегистрировал  там ваш товарный знак. Теперь Вы не только не имеете права зарегистрировать свой бренд, но нынешний владелец торговой марки реально может контролировать вашу способность производить и продавать свой продукт в этой стране.

Mode Nicola Tesla on.

С такой ситуацией сталкиваются многие американские компании на протяжении ряда лет. Это практика, известная как "недобросовестная регистрация товарного знака ", или "trademark squatting".

Большинство компаний понимают как важны товарные знаки для их бизнеса. Торговые марки могут включать в себя название продукта, графический логотип, броский лозунг, или, возможно, даже определенную форму изделия. Компании полагаются на эти знаки, чтобы определить свою продукцию и выделить среди продукции конкурентов. Общество, в свою очередь, полагается на торговую марку, чтобы выделить среди конкурирующих производителей и определить подлинность.

Многие компании не понимают, что товарные знаки, как патенты, являются территориальными. Защита товарных знаков существует только в пределах страны, чьи законы предоставляют им эти права. Исследования, проведенные несколько лет назад Управлением США по патентам и товарным знакам (USPTO) показало, что только 15 процентов малых предприятий, ведущих бизнес за рубежом знают, что товарный знак зарегистрированный в США обеспечивает защиту только в Соединенных Штатах. Этот недостаток знаний о территориальности может создать значительные проблемы для казахстанских компаний, особенно в сегодняшней глобальной экономике.

Фото с сайта worldipreview.com

Mode Nicola Tesla off.

Не так давно я посвятил статью незаурядному изобретателю, предпринимателю, миллиардеру, космическому пионеру, раздвинувшему границы науки и бизнеса и сотворившему в конечном счете то, что другие заявляли невозможным, - Элону Маску. Реализации его дерзкой космической мечты стала создание компании "Space-X" в которую НАСА и другие клиенты выстроились в очередь, чтобы использовать построенные им ракеты и стать частью проекта быстрой коммерциализации космоса. Еще один его успешный проект, компания "Tesla Motors" по производству электромобилей, стала по сути флагманом этого направления в автомобилестроении.

Фото Жана Баошена с сайта tweets.seraph.me

Между тем, три года назад началась судебная тяжба между американским автопроизводителем "Tesla Motors" и гражданином Китая Жана Баошена (Zhan Baosheng)  за право использовать в предпринимательской деятельности товарный знак "Tesla", а также доменные имена teslamotors.cn и tesla.cn. Жан, зарегистрировавший имена сайтов и использующий имя "Tesla", утверждает, что он хотел зарегистрировал товарный знак в честь сербского ученого Николы Теслы, который создал асинхронный двигатель и переменный  ток. За подробностями судебных баталий следило британское электронное издание World Intellectual Property Review, специализирующееся на публикациях в области интеллектуальной собственности. По словам издания WIPR, электрический автопроизводитель Tesla, урегулировала спор торговой марки с человеком, который обладает правами на имя в Китае. Жан Баошен отказался от своих прав на товарный знак, а  компания Тесла  компенсирует выдвинутые им требования.

Ранее Жан, бизнесмен из Гуанчжоу и основатель косметического веб-сайта, по информации Госуправления промышленности и торговли КНР (SAIC), регистрирующее товарные знаки, подал заявку на торговую марку "Tesla" в сентябре 2006 года в категории "средства наземного, воздушного и морского транспорта". Кроме того, Жан также подал заявку на торговую марку "Tesla Motors" в 2007 году и ее название на китайском языке в 2012 году. Однако, они не были утверждены, поскольку другой претендент по имени Цяо Вэйвэй подал заявку на аналогичный знак. И хотя "Tesla Motors" приобрела товарный знак зарегистрированный китайцем Цяо ранее в 2013 году, но только  в категории "железнодорожные транспортные средства, сани, самолеты и корабли", это означает, что он не может быть использован для автомобилей. А предприимчивый китайский бизнесмен получил патент в июне 2009-го сроком на десять лет и таким образом он зарегистрировал товарный знак "Tesla" на целый ряд объектов интеллектуальной собственности различного класса, в том числе автомобилей.

В ноябре 2012 года, компания "Tesla" предложила Жану $ 50000  за товарный знак и последующим предложением в мае 2013 г.  в два миллиона юаней ($ 320,000). Тогда Жан отверг оба предложения.

Как информирует британское издание, автопроизводитель вынужден был подать в суд на Жана в 2013 году, утверждая, что иск был предъявлен из-за  требования компенсации в 4,2 млн юаней ($ 682 000). Позднее, по информации WIPR, Жан потребовал гонорар в $ 32 млн за отказ от торговой марки, который впоследствии "Tesla" был отклонен. На основании вынесенного судебного решения, Государственный комитет промышленности и торговли КНР все исключительные права на использование спорного товарного знака "Tesla" передал американцам. В январе 2014 "Tesla" объявила о соглашении с  Жаном, в котором были все спорные моменты были улажены.

Однако, неудовлетворенный таким решением, по которому правообладатель не получил ни цента, хитрый китаец нанес ответный удар в июле 2014 года, вновь  обвинив  компанию Тесла в нарушении прав на торговую марку.В исковом заявлении уже третьего промежуточного народного суда в Пекине, гражданин Китая потребовал, чтобы Tesla прекратила маркетинговые мероприятия в Китае и запретила использование торговой марки в автосалонах и сервисных центрах. Кроме того, он потребовал компенсации в размере 23,9 млн. юаней ($ 3.85 млн) и даже оплатил сбор в размере 161 500 юаней.

На этот раз, утверждает компания "Tesla", спор был полностью урегулирован и "в совокупности эти действия устраняют любые сомнения относительно бесспорности прав "Tesla"  на использование ее торговой марки в Китае". Фирма также согласилась приобрести права у Жана на доменные имена tesla.cn и teslamotors.cn, но не стала раскрывать цену.

Ранее, британская WIPR сообщила, что французский производитель вина Castel был вынужден заплатить $ 5 млн Ли Чжи Дао и его компании Shanghai Banti Wine, после проигранного ей судебного спора. Castel использовал слова Ka Si Te, в китайский транслитерации слова Castel, для своих маркетинговых операций в Китае. Тем не менее, французский производитель вина не смог зарегистрировать его в качестве товарного знака, позволив Ли зарегистрировать свой торговый знак.

Три года назад, высокотехнологичная компания Apple, также был вынуждена заплатить компании под названием Shenzhen Proview Technology компенсацию в $ 60 млн, чтобы получить права на товарный знак для Ipad.

А еще в 2002 году американская корпорация мультфильмов "Уолт Дисней" обратилась в Управление по интеллектуальной собственности Монголии с жалобой на компанию "Эрдэнэт хивс" за использование международного товарного знака и попросила  защитить ее права на монгольском рынке. Вполне вероятно, что  кинокомпания "Metro-Goldwyn-Mayer Home Entertainment" может обратиться в казахстанский Департамент по правам интеллектуальной собственности, с просьбой защитить и ее торговую марку.

В заключение стоит сказать, что международная регистрация товарного знака позволила бы избежать всех судебных издержек, поскольку американская компания "Tesla Motors" вполне могла подать заявку заранее и стать правообладателем своего товарного знака еще до его регистрации господином Жаном Баошеном. Международная система регистрации товарных знаков предусмотренная WIPO/ВОИС. Заявка поданная в Международное бюро ВОИС позволяет получить правовую охрану товарного знака на территории сразу ряда иностранных государств.

«Еңсегей бойлы ер Есім»

1598 жылы Бұқар үшін шайқаста алған ауыр жарадан Қазақ ханы Тәуекел қайтыс болып, хан тағына оның туған інісі Шығайұлы Есім отырды. Сұлтан кезінде-ақ ерліктерімен көзге түсіп ел аузында «Еңсегей бойлы ер Есім» атанған Есім хан, кейіннен «Есім ханның ескі жолы» атты қазақ халқының заңдарын шығарушы ретінде де тарихқа енді. Хан тағына отыра сала, Есім Бұқарамен бітімге келді. Арадағы келісім бойынша Қазақ хандығына Сыр бойындағы қазіргі қалалармен қоса бүкіл Оңтүстік Қазақстан және  Ташкент, Ферғана аймақтары енді.

Бірақ, 1607 году бұқарлықтар шартты бұзып, тұтқиылдан шабуылдап  Ташкентті уақытша басып алды. Бірақ, есін жиып, күшін жинақтаған Есім  хан Ташкентке қайта шабуылдап, Бұқар ханын бітім сұрауға мәжбүрледі. Арадағы келісім бойынша Ташкент екі хандыққа ортақ болды. 1611 ж. Бұқарда бұлғақ басталып, олар өз бастарымен әлек болған кезде Есім хан Қазақ хандығына Ташкентті түпкілікті қосты.

Есім хан туралы айта берсе, ел аузында  әңгіме де, тарихи деректер де баршылық. Кейбір деректер екінші бір деректерді жоққа шығаратын тұстары да жоқ емес. Қалай болғанда да, Шығайұлы Есім өмірі әлі терең  зерттеуді талап етеді.

Сондықтан, біз Есім хан кезеңіндегі қазақ тарихының  тек оңтүстік өңірге қатысты тұстарына тоқталайық.

«Ауруын жасырған өледі» дегендей, айтпай кетуге болмайды. Қазақ тарихында Шыңғыс ханның  кейбір тұқымдарының шектен тыс таққұмарлығы қанқұмарлыққа ұласып, арты қара халықтың құрбандыққа шалынуымен аяқталған қырғындар да жетерлік.

Соның бірі «Қатаған қырғыны»!

Қазанғап Байболұлының 1941 ж. жазылып біткен «Еңсегей бойлы ер Есім» дастанын өзге деректермен салыстыра отырып, зерттегенімізде біраз жайттың беті ашылғандай болды. Бір қызығы, осы дастанда баяндалатын оқиғалар 1993 жылы баспадан шыға сала қоғамда үлкен дау тудырып, атышулы талай әңгімеге арқау болған  Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" деген кітабымен үндесіп жатқан тұстары да жеткілікті.

Жалым сұлтанның ұлы Тұрсын Есім ханға қарсы бірнеше рет бүлік шығарғаны белгілі. Сондай бір кезекті бүліктен кейін екеуін Есім ханды паналап Түркстанда жүрген Әбілғазы Бахадүр жарастырған. ( Әбілғазының «Шежіре-и түрік» еңбегіңде 1625 ж. Тұрсын сұлтанның Түркстандағы  Есім хан ордасында қонақта болғаны баяндалған). 1627 ж. Моғолстаннан жағында жүрген  Есім ханның Сайрамсу бойындағы ордасына (қазіргі ОҚО, Төлеби ауданы,  Кеңесарық ауылы) Тұрсын шабуыл жасаған. Қамсыз отырған ел тоз-тозы шығып, қырғынға ұшырап, Есімнің туыстары сол маңдағы «Қорғантас» деген құздағы үңгірге жасырынып жан сақтайды. (Сол өңірде 46 жыл орманшы болған  Кертай Баялиев (1929 ж.т.) ақсақалдың айтуынша, үңгірге тек төбеден арқанмен ғана түсуге болады. Жергілікті халық «дуамен байланған киелі үңгір» деп жолай бермейтін сол үңгірге түсер сатының арша бұтақтарынан өрілген қалдықтары өткен ғасырдың 50 жылдарына дейін тұрған көрінеді. Ленинградтық бір топ ғалым 1960 жылдары сол үңгірді іздеп келген. Бірақ, Кертай ақсақал киелі үңгірдің киепеті ұрпағыма тиіп кетер деп, барар жолды көрсетпеген).

...Жақсығұл саған айтамын,

Аңғырт, шалыс адамсың,

Адам емес, надансың,...

...Бас ие болып, бата алып,

Еркекпін деп қалғансың.

Етегі салпы өр Дулат,

Қопал халық тәмамсың.

Тілсіз балалар өлгенше,

Сен жаман өлсең болмай ма?...деген жолдардан Есім хан жорыққа аттанарда арттағы бала-шағасына бас-көз болу үшін қалдырған  жасақ басшысы Бөгежіл Жақсығұл мергеннің өздеріне артылған міндетті ойдағыдай орындай алмағанын байқаймыз. Ауыр  жорықтан   жаңа оралған Есім хан араға дәнекер болып, Тұрсынмен  ант ұстасып  жарастырған Әбілғазыға :

«...Абылғазы баһадур,

Дұғай сәлем досыма,

Боп едік қой басында,

Алдамаққа әдісқой,

Сен екенсің ашына.

Аман болып қатаған,

Қырылған қазақ қырылсын,

Бір келіп кет қасыма.

Не деп едік басында,

Ағарғанда сақалың,

Болғаның аға осы ма?..» -деп ашу-ызаға толы хат жазады.

Сосын,  Тұрсын бастаған Қатағандарға қарсы бір тудың астына жиналайық деп ұлыс билеріне сәлем жолдайды. Барлық қазақ қосындарын қол астына жиған Есім хан «қазақтың қаны бекерге төгілмесін, тұтқын болған адамдар мен тоналған дүние-малды қайтарып, аяғыма жығыл» деп Тұрсын ханға қырғыз манабы Көкімді жібереді.

...Ханы еді қырғыздың,

Ер Көкім би деген-ді.

Жеңген жаққа қосылып,

Олжа алсам деп еді,

Дүниеге көзі тоймаған,

Бұл да үміткер ел еді.

Пікір, қулық ойлаған,

Қарауырақ неме еді...

Бірақ, Тұрсын Есімнің талабын қабылдамай тастайды.

Осы соғыс туралы М.Мағауин Мәшһұр-Жүсіпке сілтеме жасай отырып, былай дейді: ...«Бірі қорқаулықтан, бірі кектен көздерін қан басқан екі әмірші Сайрам қамалының түбінде беттеседі. Бір жақта екі арыс қатаған, және оған ерген соншама қауым, екінші жақта үш арыс алаш және оған қосылған қаншама жұрт. Бәрі де қазақ»...

Балх билеушісі Нәдір Мұхамед ханның тапсырысымен 1634-1641 жылдары жазылған Махмұд ибн Уалидің «Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахйар» атты кітабында Есім мен Тұрсын арасындағы шайқас Сайрамға бағынышты  "Саид сукмас" деген жерде өткені айтылған (Өкінішке қарай, сұрастырып көргенімізде Сайрамның қазіргі тұрғындарына "Саид сукмас" деген жер атауы таныс емес болып шықты).

Сірә, жер жағдайын білмеуі кедергі болса керек, Мұхтар ағамыз да шайқас Сайрам қамалының түбінде өтті («Қазақ тарихының әліппесі» Алматы-1995 ж.)  деп қысқа қайырады. Ал, Қазанғап ақын шайқас кезінде Есім хан ставкасының солтүстігі Түлкібас, Дәу баба, батысы Қазығұрт, Шымкентке дейінгі жер алақандағыдай анық көрінетін «Мыңбайыр» жотасында (қазіргі Керегетас, Диханкөл ауылдарының желкесіндегі биік жота), ал Тұрсынның шатыры кейін «Шатыртөбе» (қазіргі Төлеби ауданы, Алатау ауылдық округi), аталып кеткен жерде тұрғанын анық көрсетіп қана қоймайды, екі тараптан жекпе-жекке шыққан батырлар туралы да үлкен ақпарат береді.

Мәселеңки, Қатағанның бас батыры Айрылмастың жекпе-жекке киер киімін суреттегенде

...Керіктің қалың терісін,

Басына қалқан қойдырды,

Түтеген мылтық тиер деп,

Өзінің алдын тор қылды...деп қайырған жолдар этнографтарды да  қызықтырары сөзсіз. Қазақ батырларының тек, Африка құрлығын мекендейтін керіктің (жираф)терісімен қалқанын қаптауы сол кездегі сауда байланыстарының ауқымы өте кең болғанынан хабар берсе керек?!

Ал, енді шешуші шайқас қай жерде өтті?

Шайқас болған жерді  табу үшін алдымен екі жақ әскерінің санын шамалап болса да, анықтау қажет екендігі түсінікті. М.Мағауиннің деректері бойынша, Тұрсын хан  1623 ж. Бұхара ханы Имамқұлыға қарсы 100 мың әскер шығарыпты. Одан кейінгі 4-5 жыл ішінде Тұрсынның қосындары көбеймесе, азаймағаны анық. Күші азайса, әлденешінші рет Есімге қарсы шығуы екіталай еді. Тұрсында 100 мың әскер болса, осы шайқаста жеңіске жеткен Есім хан әскерінің саны да одан кем болмаса керек!

Сайрамсу алабында осыншама қыруар әскер еркін соғыса алатын жер Ақсу өзенінің сол жағы мен Сайрамсу (Балдыбірек) өзенінің оң жағасын бойлай,  «Майбұлақ» ауылынан (Төлеби ауданы)  мен Кепесарай ауылына (Сайрам ауданы) дейін созылып  жатқан «Саңлақ» жазығы ғана.

...Балдыбірек деуші еді,

Сайрамсу бір саласын,

Дабырашалды бір төбе,

Азат биік бас жағы.

Басына шығып төбенің,

Дағара шалды Есім хан»...

Ақынның «Дабырашалды» деп отырғаны Балдыбірек өзенінің сол жағасындағы қазіргі Майбұлақ (Жамбыл) ауылының солтүстік шетінде орналасқан биік төбе. Ол төбе аталған соғыстан кейін «Даңғырашалды» аталып кеткен  (Ресей отаршылары 1906 ж. осы жерде «Доброшалды» деген село орнатқан. Кейінірек, селоға «Борисовка» атауы беріліп,, Кеңес заманында «Майбұлақ» атала бастады. ОҚО Облыстық мұрағаты). Бұл жерде ақынның аталған жырларды 1941 ж. көктемде жазып бітіргенін ескеру керек.

Шайқастың қалай өткені туралы М.Мағауин ештеңе айтпайды. Ал, Қазанғап Байболұлы мен Қазыбек бек Тауасарұлының шайқас эпизодтарын суреттеуі өте ұқсас, ал басты кейіпкерлердің есімдері бірдей.  Екі автор да бір дереккөзді пайдаланғаны анық байқалады.

Бірнеше күнге созылған кескілескен ұрыстан соң Тұрсын ханның әскері тас-талқан боп жеңіледі. Бұл туралы авторлар  былай дейді:

...Туы құлап хан Тұрсын,

Не болсаң халқым, о бол деп,

Ташкентке қарай жөнеді.

...Қошынын жинап Есім хан,

Хан Абатқа жөнелді,

Хан Тұрсын сонда деп еді.

Ташкентпенен арасы,

Сәскелік қана жер еді... (Қазанғап Байболұлы «Еңсегей бойлы ер Есім» жыры. «Төле би» кітабы-1993 ж.).

...«Есім ханның тепкісіне шыдай алмаған Тұрсын хан жеңіліске ұшырап Ташкентке шегінеді»... (М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы-1995 ж.).

...«Ақыры, оны (Тұрсынды) Есімхан Сайрамсудан Ташкентке дейін қуып, Ташкент түбіндегі хан Абат деген жерде өлтірді»... (Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін" –Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.192-бет).

Сонымен, қазақ тарихына «Қатаған қырғыны» атанып енген қырғын Сайрамсуда басталып, Ханабадта аяқталды. Қатаған тайпасының «арбаның күпшегінен бойы асқан еркек кіндіктісі түгел найзаға ілініп, әйел заты түгел үлес-олжаға берілді, түрлі себеппен кешірім жасалған жекелеген топтары басқа руларға таратылады » (М.Мағауин).

Қазанғап Шәкерімге сілтеме жасап, Тұрсын ханның Қоңырбике, Айбике, Нұрбике атты қыздары  Арғын -Тобықты жігіттеріне тигенін айтады.

«Қатаған қырғынының» туысқа туыс қол көтерген АЗАМАТ соғысы екенін Қазанғап пен Қазыбек бек Тауасарұлы  Сүлейменнің (Есім ханның батыры ) өзінің туған қайынағасы Айрылмасты (Тұрсын ханның бас батыры)  жекпе-жекте өлтіруімен көрсетеді.

«Қатаған қырғыны ―Есім ханның жеңісі емес, бүкіл Қазақ ордасының үлкен жеңілісі болды. Іргелі елдің туын көтеріп отырған сегіс ұлыстың екі бөлшегі түнекке батыпты. Содан былай, қазақ мемлекетін құраған қауым алты алаш деп аталады» деп топшылайды М.Мағауин.

Ия, шынында да «Қатаған қырғынынан» есеңгіреп қалған қазақ, тек «Орбұлақ шайқасынан кейін ғана, еңсесін қайта тіктей бастады. Оған, 1628 жылдан «Орбұлақ шайқасына»  (1643 ж.)  дейінгі деректердің мардымсыздығы куә. Шет жерлік дереккөздерді айтпағанда, осы кезеңде өзіміздің ақын-жырауларымыз да «үнсіз» қалған.

Тарихшылар әлі күнге Есім ханның қай жылы қайтыс болғаны туралы ортақ пікірге  келген жоқ. Біреулері 1628 ж. десе, екінші біреулері 1645 - жылы қайтыс болған деседі.

Қалай болғанда да, «Қасым ханның қасқа жолы» заңдар жинағын жетілдіріп, «Есім ханның ескі жолы» атты жаңа заң шығарған Есім ханның халық жүрегінде берік орын алғанын Қазанғап ақынның төмендегі жолдарынан көруге болады.

Хан өсиеті

Шақырып Есім айтты қазақ ұлын:

...Сырбаз жеп, қымыз ішіп, ақымақ боп,

Зілінде жарамайды көшпелігің.

Даланың жазын жайлап, көгін көктеп,

Өнерсіз, тағы сор да аңқаулығың.

Қалалы орнықты ел болмадыңдар,

Киіз үй туырлық, ағаш тіршілігің.

Қарның тоқ, уайымың жоқ болғаннан соң,

Қамы жоқ инедейін кейінгінің.

...Түбіңе жетер түбі алалығың,

Бұл жақта жапон, қытай, бұяқта орыс,

Біреуі алмай қоймас өнерлінің.

Менен соң қилы-қилы заман болар,

Қоңсы боп шегір көзді адам қонар.

Атаны бала құрмет қылмайтұғын,

Ағаға іні қарсы табан қояр.

Біріңді бірің шағып, күнде өлтіріп,

Мал-мүлкің, қатын-балаң талан болар

Соратын теспей қаның басшы болып,

Ақырың осыменен тәмадалар.

Біріңнің бақайыңнан бірің тартып,

Мен емес, мына күндер саған болар.

Қос-қос орда, қос орда,

Қосылып қонбас бізден соң.

Бала сыйлап атасын,

Құрметтемес бізден соң.

Ауызбірлік, ынтымақ,

Бола бермес бізден соң.

Бала қамын ойланып,

Ер тумайды бізден соң.

Ғылым, өнер үйреніп,

Қазақ болып қарайып,

Халық болмас бізден соң.

Тиын пара жеместен,

Төре жүрмес бізден соң...

(Қазанғап Байболұлы «Еңсегей бойлы ер Есім» жыры. «Төле би» кітабы-1993 ж.).

Ендігі мәселе, сол шайқас өткен жер мен хандардың шатыры тігілген төбелерді мемлекет қорғауына алып, ескерткіш орнатпасақта, атаулары жазылған тақтайшалар орнатып қоюға болар еді.

Өмір ШЫНЫБЕКҰЛЫ – тарихшы,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Шымкент қ.

Керей мен Жәнібектен соң іргесі бекіген Қазақ Ордасының тағына Керейдің ұлы Бұрындық отырды. Заманымыздың заңғар тарихшы-жазушысы М. Мағауин  «Жәнібек өлгеннен соң аға баласы ретінде Керейдің ұлы Бұрындық хан көтерілді» дейді (Қазақ тарихының әліппесі. Алматы-1995). (Мұхамед Хайдар Дулатидің  өзінің атақты «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде  Керейден кейін хан тағына оның ұлы Бұрындық отырды деп көрсетеді).

Қалай болғанда да, атақты тарихшы Т. И. Сұлтановтың пікірі бойынша 1473-74 жылдардан бастап  Бұрындық хан билік құра бастады (Султанов Т.И. Кочевые племена Приаралья в XV-XVII вв. (вопросы этнической и социальной истории). Москва, Главная редакция восточной литературы, 1982.).

Бұрындықтың туған жылы белгісіз. Ал, қайтыс болған жылын зерттеушілер -1511 ж. деп көрсетіп жүр.

Алып күштің иесі Бұрындық хан 40 жылға жуық ел басқарды.

Ол таққа отырмай тұрып-ақ, қазақ қолын бастап, алғаш Әбілқайырдың ұлы Шейх Хайдарға, онан соң немересі  Мұхаммед Шайбаниге қарсы күресте ерекше ержүректігімен көзге түсті.  Бұрындықтың осы кезеңдегі айтарлықтай ірі әскери-саяси жеңісі, кезінде атасы Әбілқайырды таққа отырғызған маңғыттардың көмегімен таққа отырғалы жатқан Мұхамед Шайбанидің «торқалы» тойын бұзуы болды. Әбілқайыр ханның көкжал немересі М.Шайбанидің таққа отырғалы жатқанынан құлағдар болған Бұрындық, қасына Жәнібектің Қасым бастаған ұлдарымен қоса 50 мыңдық қолмен жеткен олар, Шайбани әскерін біржола талқандай алмағанмен, маңғыт –шайбанидтер одағын ыдыратып жіберді (Камал-ад-дин Бинаи өзінің «Шайбани-наме» атты еңбегінде Бұрындық пен Қасым бастаған 50-мыңдық қазақ қолы маңғыт-ноғай мырзасы Мұса мен М.Шайбани әскерлерінен жеңіліп, қашуға мәжбүр болды деп көрсетеді). Бірақ, қалай болғанда да, кейінгі оқиғалардың өрбуіне қарап, күш алып келе жатқан қазақтардан сескенген маңғыт көсемдері М.Шайбаниден бойларын аулақ ұстап, қазақтармен одақтасуға әрекет жасай бастағанын шамалауға болады. Осы оқиғадан соң, Бұрындық бастаған қазақтар Ақсақ Темір ұрпақтары мен шайбанидтердің қолына алма-кезек өтіп тұрған  Сыр бойындағы қалаларға ат басын бұрды.

Әсіресе, Түркістан өңірі  үшін 1490 жылдардың ортасында болған ұрыстар барлық мүдделі тараптар үшін ауыр болды. Саяси ойынға шебер  М. Шайбани өз қарсыластарын бір біріне айдап салудың шебері еді. Қазақ билеушілерінің арасына жік салу мақсатында, ол  өзінің ең басты дұшпаны қазақтардың ханы – Бұрындықпен де жақындасуға ұмтылып, Бұрындықтың  2 бірдей қызы шайбанидтерге ұзатылды. Өз кезегінде Жәнібектің ұлдары  Моғолстан  билеушілерімен құдандалы болып, Әдік сұлтан Моғолстан билеушісінің қарындасына үйленді. Бұл Керей мен Жәнібек ұрпақтарының арасына түскен алғашқы сызат еді.

Дегенмен, әлі де қолындағы билікті мығым ұстаған Бұрындық ханның  үш жақты (Ақсақ Темір ұрпақтары, шайбанидтер және Моғолстан)  жүргізген әрекеттерінің  нәтижесінде, XV - ғасырдың соңына қарай, Сыр бойындағы қалалардың көпшілігі және Сауран, Сығанақ, Созақ, Қаратау өңірі, Орталық Қазақстан түгелге жуық түпкілікті  Қазақ хандығының қол астына өтті.

Осы қалалар үшін жүргізген соғыстарда  Бұрындық хан жүргізген барлық ұрыстарға қатысып, қанаттары қатайған Жәнібек ханның  9 ұлы халық арасында үлкен беделге ие болды. Олардың арасында шоқтығы биігі болашақ қазақ ханы Қасым сұлтан еді. Бұрындық пен Қасымның бәсекелестігі ешқашан көзге анық ұрып тұратын жаулыққа барған емес. Терең ақыл иесі Қасым сұлтан, алып күш иесі Бұрындық ханнан бойын аулақтау ұстауға тырысты. Тек маңызды мемлекеттік мәселелер болмаса, хан ордасына жиі келе бермей, өз сағатын күтіп, хандықтың шалғай шеттерінде көшіп-қонып жүрді.

XVI- ғасырдың басында бұрынғы Ақсақ Темір иелігін тегіске жуық бағындырып, күшін еселеген  М. Шайбани 1506 -10 жылдары  қазақтарға қарсы төрт рет жорық ұйымдастырады.

Фазлаллах ибн Рузбиханның «Михман-наме-и Бухара» атты еңбегінде «М.Шайбани 1507 жылдың соңына қарай бүкіл Мәуреннахр мен Қорасан өңірін өзіне бағындырып, 1508 жылы солтүстігі Сырдария, оңтүстігі Қандағар, батысы Каспий теңізі, шығысы Қытайға дейін ұлан-ғайыр аймақ Мұхамед Шайбанидің қол астына қарады» деп  көрсетілген.

Яғни, енді М.Шайбанидің көздегені өзінің атасы Әбілқайырдың иелігіДешті Қыпшақ жерін қайтару еді.

М.Мағауиннің айтуынша, осы жорықтардың ішіндегі ең жойқыны  1509 ж. болды. Қақаған қыста Сыр үстіндегі мұзбен өткен М.Шайбани әскері Қасым сұлтанның  қамсыз отырған туған бауыры Жаныш сұлтанға бағынышты қазақтарды қырғынға ұшыратады. Осы шайқаста Жаныш сұлтанның барлық әскері қаза табады.  Артынша, Қасым сұлтанның екінші бауыры Таныш сұлтанның қол астындағы ел де осы кепті киеді.  Шайбани ханның тегеурінді қимылдарына тойтарыс ұйымдастыра алмаған Бұрындық ханның беделі төмендеп қана қоймай, туған бауырларынан айрылған Қасым сұлтанмен арасы ашыла түсті .

Жоғарыда айтылған жеңістерге масаттанған М.Шайбани 1510 ж. өзінің ең соңғы жорығына шығады. Бұл жолғы мақсат Қазақ Хандығын біржола талқандау еді. Енді ол әскерін Ұлытауда жатқан Қасым сұлттанның ауылдарына бағыттады. Бірақ, жаудың хабарын ертерек естіген Қасым сұлтан дайындалып үлгереді. Оның қосындары Шайбани әскерін Кішітау маңында күтіп алып, тас-талқанын шығарады. Қашқан әскерді Сыр бойындағы Көк Кесенеге дейін түре қуып, осы маңда өзіне туған бөле болып келетін  Мұхамед Шайбанидің негізгі қолын да талқандайды. Осыдан кейін-ақ, ақ кигізге көтерілмесе де Қасымның атағы шартарапқа жайылып кетеді.

Бұрындық хан амалсыз хандықты тастап, Шайбанилік сұлтандарға ерге шыққан қыздарының қолына кетуге мәжбүр болады.

...Қазіргі қазақ тарихшылары, мәселен Талас Омарбеков ағамыз  Бұрындық ханды «жігерсіз», «жасық» деп көрсетіп жүр.

Біздіңше, ол пікір шындыққа мүлдем жанаспайды.

Бұрындық ханның басқа жеңістерін айтпағанда, жігерсіз, жасық адам 40 жылға жуық ел басқара алмаса керек... .

«Батыр аңғал келеді» дегендей, Бұрындықтың батыр болғандығын, шайқас алдындағы жекпе-жектерге басқа батырларды жібермей, түйесіне мініп өзі шығатындығын осы тақырыпқа қалам тартқан барлық тарихшылар жазып жүр.

Бұрындық ханның біздің тарихымыздан өзінің лайықты орнын ала алмауының басты себебін, басқа тұстан іздеу керек:

1. Бұрындықтан кейін хан тағына отырған Әдік  (Қасымның ағасы) тақта бар болғаны 5-6 ай ғана отырды. Әдіктен кейін таққа отырған Қасым хан Қазақ Хандығын  сол замандағы аса қуатты мемлекеттердің қатарына қоса алды. Қасым ханның  осы еңбегі өзіне дейінгі Бұрындық ханның бар жеңісін тұмшалап тастады деп айтуға болады.

Өзіне жетерлік ақылы бар Бұрындық сұлтан кезінен-ақ болашақта хан тағы үшін өзінің басты қарсыласы Жәнібек сұлтанның ұлдары болатынын сезбей қалған жоқ. Хан тағы үшін туған бауырлар  қолдары дірілдеместен бірін бірі қойша бауыздайтын қатал заманда,  аярлықпен немесе тағы да басқа жолдармен амалын тауып,  Қасым сұлтанды бауырларымен қоса көзін құртуға құдіреті жетіп тұрған кездер болды. Бірақ, Бұрындық ондай амалға барған жоқ!  «Хан» ретінде өзінің потенциалы сарқылғанын терең  түсінген Бұрындық артық әрекетке, қырғынға  бармай, ел аумағын тастап кете барды (Шыңғыс ханның кейбір ұрпақтарының билікке деген амбициясы бұқара халықты қаншама рет қырғынға ұшыратқанын кәрі тарихымыз жақсы біледі. Оны Бұрындық пен Қасымнан кейін бар болғаны 1 ғасырдан кейін орын алған «Қатаған қырғынынан» (Есім хан мен Тұрсын ханның тартысы) жақсы білеміз.

Осы Қасым хан секілді тұлғаны аман-сақтап, хан тағына дейін жеткізген еңбегі үшін де Бұрындықты құрметтеуге болады.

1. Қазақ халқы әйелінің қолына кіріп алған еркекті  «Күшік күйеу» деп жақтырмайтыны белгілі. Сол секілді, өзін бағатын ұл тәрбиелей алмай, қызының қолына кіріптар болатын адамдарды да қазақ жақтыра бермейді. Бұрындық хан бейнесінің бізге ұнамсыз кейіпте жетуіне осы жағдайдың да әсері жоқ емес.

Өмір Шыныбекұлы – тарихшы,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі.

Мне уже как-то доводилось писать о том, что начиная с XX века  накопление в исторической науке целого пласта неевропейского материала стало менять привычное представление об истории как едином мировом историческом процессе. Господствовавшая на тот момент теория европоцентризма утверждала, что вся известная человечеству современная культура, а также наука, технология, философия, право и т. д. создана западной цивилизацией, а вклад других народов является второстепенным и незначительным. Известный немецкий философ О. Шпенглер критикуя концепцию "птолемеевой системы истории", основанной на европоцентризме, указывает на тезис, в рамках которого считается, что корни современной западной цивилизации восходят к Древнему Риму или Древней Греции,а  период процесс культурной эволюции Средневековья замалчивается.Более того, "европоцентризм" выработал в научном сообществе определенные фобии в отношении некоторых других теорий. В частности, к гибридной египетски-семитско-греческой теории профессора Корнельского университета М. Бернала.

Пожалуй, в этом смысле, одной из самых устойчивых фобий доставшееся современному миру, проявления которого продолжают наблюдаться и по сей день на обширном пространстве, является тюркофобия. В рамках доктрины отвержения древнетюркской истории стало рассматриваться прошлое народов восточной и южной России, Северного и Южного Кавказа, Малой, Средней и Центральной Азии, отказывая в праве на древнюю историю собственных земель.

Но, несмотря на усиленную подгонку прошлого под лекала политизированных "индоевропейских" теорий, на просторах континента от Японии до атлантического побережья Европы оставались десятки тысяч немых свидетелей подлинной истории– характерных погребений, известных в научной и популярной литературе под тюркским названием "курганы". Поэтому, прекрасно понимая, что столь характерная особенность является серьезнейшим аргументом в пользу древнетюркской истории на Евразийском пространстве, в рамках "индоевропейской" школы были выдвинуты гипотезы о неких древних индоевропейцах, среди которых где-то в зоне Восточной Европы якобы впервые зародился обычай хоронить умерших в курганах.

Между тем, обнаруженные в этих курганах "скандинавские", "орхоно-енисейские" и "иссыкские" письмена показали отчетливую схожесть с руническим письмом Нового Света. Более того, уже имеются конкретные языковые доказательства тюркских корней североамериканских индейцов сиу и их культуры, подтверждая гипотезу о том, что коренные амери­канцы прибыли сравнительно недавно через Берингов пролив из Старого Света. Еще в середине XIX века американский ученый Фредерик Льюис Отто Рериг (1819-1908), уроженец Пруссии, лектор королевской восточной академии Франции интересовался не только восточными (в том числе и тюркскими) языками, но и языками индейцев Америки. На основании сравнительного анализа языка сиу с тюркскими О. Рериг приходит к выводу, что язык индейцев сиу "относится к урало-алтайскому семейству языков, а в этом семействе ближе всего стоит к тюрко-татарской группе", что индейцы сиу Америки являются переселенцами из "Великой Азии". В наше время, доктор филологических наук А. Г.Каримуллин подготовил и издал небольшую, но очень ценную в научном отношении книгу "Прототюрки и индейцы Америки: По следам одной гипотезы" (М., 1995), в которой многочисленные лингвистические факты доказывают общее происхождение тюркских и индейских этносов.

Новые генетические исследования, проведенные группой антропологов из Университета Пенсильвании в сотрудничестве с кандидатом биологических наук Людмилой Осиповой, заведующей лабораторией популяционной этногенетики Института цитологии и генетики СО РАН, также подтвердили, что североамериканские индейцы имеют алтайские корни.Соответствующая статья опубликована в журнале American Journal of Human Genetics. Анализ ДНК различных народностей, населяющих Алтай, проведенный современной техникой, позволил ученым изрядно прояснить вопрос о связи Алтая с Северной Америкой, о том, кто именно ее заселял и когда это произошло. Авторы работы сравнивали эти образцы ДНК с теми, что были получены от индейцев, жителей Южной Сибири, Центральной и Восточной Азии, а также Монголии. У жителей Южного Алтая они обнаружили мутацию, свойственную женщинам из числа североамериканских индейцев. Судя по митохондриальным ДНК, свой вклад в заселение Северной Америки внесли как южные, так и северные народности Алтая.

Музей казахских народных музыкальных инструментов. Фото с сайта http://culturemap.kz/

Между тем, последние археологические находки в Крыму, на Урале, в Сибири, Кольском полуострове и особенно в Казахстане, заставляют по-новому взглянуть на историю развития человеческой цивилизации.

Прошлым летом археологическая экспедиция, под руководством доктора исторических наук Зейноллы Самашева, принесла археологам несколько сенсационных находок. К примеру в районе села Берель в Восточном Казахстане, найдены целых два музыкальных инструмента, похожих на кобыз, что до недавнего времени не являлось характерным для захоронений в Долине сакских царей. Кроме того, были найдены интересные фрагменты украшений людей и лошадиной сбруи в знаменитом скифо-сибирском стиле.Ранее в некрополе  Кара-Каба были обнаружены захоронения знатных воинов, со следами круглой формы от прижизненной трепанации на черепах диаметром в 4 и 6 см.

Фото Сергея Сурова. Источник: Altaynews.kz

По одной из гипотез, операции трепанации были произведены не с медицинской, а с религиозной целью, возможно, для проведения древних культовых обрядов, посвященному богу Тенгри, олицетворявшим для тюрков Сына Неба. Рядом с усопшим находился музыкальный инструмент, с хорошо сохранившимися на нем колками, на которые древние музыканты натягивали струны. На другой стороне Алтая, на сопредельной российской территории в свое время были обнаружены флейта и даже лютня. Ранее французская археологическая экспедиция, проводившая в этом районе свои раскопки, установила идентичность захоронений в Берели с крымскими, вплоть до рисунка на фрагментах украшений и расположения тел людей и животных в погребении.

Кроме сбруи коня, казахстанскими археологами в некрополе Кара-Коба был обнаружен полный комплект воинской атрибутики – деревянный лук с костяными пластинами, шлем, большой колчан, стрелы, меч, плетка и железная сабля, помещенная в берестяной чехол, периода кимакского каганата. Но, пожалуй самой удивительной находкой археологов является ранее найденная сабля, рукоять которой обтянута кожей морского ската. То есть, выходит, что у тюркоязычного народа обитавшего в этом регионе были развиты не только металлургия и ковка, но и хорошо развиты контакты с жителями тихоокеанского региона?

В научном сообществе давно известно, что с начала новой эры Алтай (а также Тува, Хакассия, Минусинская котловина) был источником поставки металла и кузнечных изделий. Как писал Н.Я Бичурин, ссылаясь на китайскую летопись Таншу: "Ашина с 500 семейств бежал к жужаньцам, и, поселившись по южную сторону Алтайских гор, добывал железо для жужаньцев". Таким образом, уже в начале VI века тюркоязычные племена были известны своим кузнечным мастерством, платившие дань жужаньцам железными изделиями.Впоследствии, персидский историк Хондемир описывал предание о том, как потомки Ашины, потерпели такое поражение от хана Мавераннахра, что остались в живых только четыре человека: двое двоюродных братьев с женами. Они укрылись в плодоносной долине и остались в ней навсегда. Место по-тюркски называлось Эргэне-кун, т. е. крутой скат. Другой историк Абюль-кази-хан в описаниях подобной легенды повествует о том, что когда прожив в долине более 400 лет, размножились поколения братьев, то решили они возвратиться в землю своих предков. Но, они не могли найти удобного места для выхода из гор. По преданию, один кузнец приметил, что гора в одном месте состояла из железных кусков и не так значительна в толщину. Он присоветовал наносить к той горе леса и угля, и зажечь. Гора от созданного жара растопилась и открылся проход, через который верблюд с вьюком свободно мог пройти.

Печь-tatara. Фото с сайта http://www.business-gazeta.ru/

Суть распространенной в то время технологии получения относительно чистого кричного железа или так называемого "сыродутного" способа, заключается в том, что подача в горн "сырого" воздуха осуществляется естественным способом , а кричным он именуется из-за конечного продукта — губчатого железа или крицы, насыщенного шлаками. Первые печи представляли собой ямы, вырытые на склонах холмов, чтобы можно было получить естественную тягу. Вначале, для запуска процесса внутри печи разжигали заранее засыпанный уголь, затем сверху загружали послойно железную руду и уголь. Выделяющийся угарный газ (CO), проходя через этот слоеный "пирог", восстанавливал окислы железа, а качество его сильно зависело от температуры. Отсюда необходимостью продолжения сыродутного процесса всегда были холодная и, главное, горячая ковка, состоявшая в периодическом прокаливании кричной массы и ее проковывании, таким образом создавались кричные болванки.Суть изобретения тюрков заключалась в том, что естественная тяга была заменена нагнетанием в печь воздуха с помощью мехов. Искусственный наддув обеспечивал достижение необходимой температуры плавления железа (1537 °C), а в "сыродутном" она максимально доходила до 1200 °C.

Меч самураев, изготавливаемый из стали по технологии Tatara. Фото с сайта http://www.business-gazeta.ru/

По мнению, вице-президента АН РТ Рафаэля Хакимова,в рассказе о расплавлении железной горы и выходе на степные просторы следует отметить два важных момента. Первым следует признать факт возвышения тюркских племен благодаря открытию новой технологии выплавки железа. Другой факт заключается в сути самой технологии, связанной с раздуванием мехов для подачи воздуха, что позволило вырабатывать высококачественную сталь.Тот факт, что это изобретение в металлургии является столь значительным, отмечают и другие историки. "Несколько других племен претендуют на раздувании мехов, но вышеупомянутые племена не признают за ними", — утверждает Рашид-ад-дин в своем знаменитом труде "Джами ат-таварих".

Изготовление японского меча-катана по технологии tatara. Фото с сайта http://www.kankou-shimane.com/

Как утверждает профессор Р. Хакимов, недавно побывавший в Стране восходящего солнца, в префектуре Симанэ, откуда начиналась история Японии, мечи самураев до сих пор изготавливают из стали по технологии Tatara. На Амуре жили утыз-татары, откуда возможно и перекочевала технология Tatara в Японию, но об их владении технологией плавки металла сведений не сохранилось. Между тем, археологические памятники в Хакассии и казахстанском Алтае демонстрируют горны с двумя мехами для наддува воздуха, примерно такими же были первые примитивные образцы Tatara в Японии. По предположению японских мастеров, этот способ выплавки металла завезли татарские купцы примерно в VII веке с Корейского полуострова. Тонкость этой технологии, как было уже сказано, заключалась в мехах, благодаря чему температура в горне поднималась до 1400 градусов, чем и обеспечивалась высококачественная сталь для мечей (сабель). Главным технологическим изобретением и "изюминкой" процесса был непрерывный поддув воздуха, поддерживаемый ногами рабочих. Этим и объяснялась появление в японском языке расхожей фразы, означающий "татарский шаг", указывающий на решительность и важность действия.

Изображение с сайта http://www.veratataro.com/gallery.html

Таким образом, здесь мы подходим к главному вопросу - что делает обычного воина самураем? Ответ прост - самурайский меч-катана.
Кто из нас не слышал о храбром сердце и отваге японского самурая? В первую очередь они ценят истинное сердце, смелость, красоту и меч как сущность всего. По японскому преданию, первым священным японским мечом был Кусанаги-но-Цуруги, который был обнаружен в хвосте огромного дракона Ямато-но-Орочи, когда  божество Сусаноо рассёк труп змея своим мечом. По прошествии времени, японский меч претерпел некоторые изменения в форме и составе его металлического лезвия. Он приобрел дугообразность, а его основной характеристикой стало то, что он "не ломается, не сгибается и хорошо режет" своим кривым лезвием, после многократных закалок горячего металла в холодной воде. Считается, что настоящий меч-катана могут быть сделаны только по технологии Tatara.

После шлифовки лезвия меча следует изготовление ножен и рукояти из древесины магнолии, довершающих комплектацию меча. Когда завершен полный монтаж, ножны покрываются лаком. Для рукояти используется кожа ската и выполняется инкрустация.В лучшем случае за год, в одной из лучших кузниц изготавливается двадцать четыре японские меча со средней стоимостью в один миллион йен каждый. Меч-катана кузнецы начинают выковывать только после размещения заказа, поэтому клиент должен иметь терпение, находясь в ожидании около года, чтобы их меч был завершен.

Сцена из Национального театра кабуки. декабрь 2004 г. Фото с сайта http://www2.ntj.jac.go.jp/

Другим значительным изобретением подобному технологии tatara, которое получили японцы от тюрков были наверное...штаны.Само название  штаны носит тюркские корни  -  ičton из ič "внутренний, исподний" и tоn "одежда, шуба". Тюрками штаны традиционно носились не только мужчинами, но и женщинами, причём женские штаны или шаровары, носившиеся под платьем и юбкой, выполняли функции нижнего белья (а отсутствие штанов под юбкой считалось неприличным). В довершение внешнего образа самурая отметим, что в средневековой Японии широкие штаны — хакама — обычно было запрещено носить простолюдинам (им разрешалось носить лишь набедренную повязку), это дозволялось лишь по очень торжественным случаям вроде собственной свадьбы. Поскольку штаны фактически являлись показателем социального статуса, то помимо самураев и придворных их носили также и представительницы высшей аристократии.

Говоря о влиянии тюркского культурного наследия в Японии нужно пару слов сказать и о музыкальных инструментах, которые являются главным аккомпанементом при чтении различные притч и сказаний. Особую популярность они приобрели у мастеров Дзэн, которые использовали их в создании специальной музыки для своих медитаций. Кроме того, инструменты часто применялись и в театрах Бунраку и Кабуки, где создавали особую атмосферу. Здесь, прежде всего, нужно упомянуть о сямисене – инструменте, который в переводе означает "три струны" и у которого имелся предшественник сансин. Как и сямисен, китайский сансин произошел от музыкальных инструментов древних тюрков. Еще одним инструментом, сходным с лютней является кото, один из оркестровых инструментов для музыки гагаку.Еще при императорском дворе в период Нара (700-800 г. н.э), пьесы, сыгранные на кото приобрели особую известность.

Храм. Фото с сайта http://www.business-gazeta.ru/

Упомянув о "истинном сердце" самурая, нельзя не сказать о тюркских тенгрианских корнях, которые несомненно, имеет и основанное на почитании природы и культе духов предков главное вероучение японцев синтоизм ("путь богов"). Одно из направлений этой религии так и называется – "тэнри", 天理 テンリ - что на японском языке как и на тюркском) означает "небесный владыка", или "Бог". До 1945 г. синтоизм был государственной религией Японии.

Сегодня с высоты своих знаний о развитии цивилизаций мы знаем, что она начинается с таких простых вещей, как сельское хозяйство и животноводство, изобретение колеса, письменности и металлургии. Все исторические завоевания тюрков начались с приручения и селекции коней, изобретения седла, стремени, удил и изогнутой стальной сабли, которые определяли боевую мощь тюркской конницы. Телега, юрта и секреты хранения продуктов позволяли целым народам из года в год перемещаться на огромные пространства, перевозя с собой на колесах, передовые технологии, религию,культуру и искусство.

С затаенной горечью пишет Рафаэль Хакимов о том, что тюркоязычные народы не отмечают день принятия своей письменности, не знают, почему в Европе копировали татарские луки, как была выстроена система ремесленных производств, вплоть до Британских островов, почему татарская мода гуляла по всей средневековой Европе, а на рыцарских турнирах проводились татарские сражения. Не все знают, что в Эрмитаже хранятся первые бумажные деньги Хубилай-хана, который мечтал завоевать Японию, дважды снаряжал флот, и каждый раз "божественный ветер"-тайфун, именуемый с тех пор камикадзе, разбивал  его у берегов острова Кюсю. Именно Хубилай-хан перенес столицу своей империи из Каракорума (Монголия) в Ханбалык (нынешний Пекин) и правил Китаем, создав финансовую систему основанную на обращении бумажных денег "балиш".

В заключение он отмечает, что тюркский взгляд на мировую цивилизацию не представлен в музеях, а это внимание застряло между ценой на нефть и курсом рубля.И в этом смысле показателен опыт японцев, у которых практически нет бедных, и не потому, что они уж такие богатые, а потому что у них иная культура, не допускающая обнищания народа.

Трудно не согласиться с такими выводами и нам казахстанцам. И тут, пожалуй, стоит заметить, что стоит появится подобному взгляду отличному от официальной историографии базирующейся на позициях "европоцентризма", как тут же с легкой пренебрежительной иронией приклеивается политический ярлык "фолк-хисторизма". Но, времена меняются. В сегодняшнем развороте политиков лицом к востоку, обнадеживает пока одно, - стремительно накапливается некая "критическая масса" неевропейского материала, который когда-нибудь обязательно займет свое отражение во взглядах на развитие мирового исторического процесса.